Тайга ке?есі адам?а энцефалит ж??тыруы м?мкін себебі

;рбір халы;ты; байыр;ы заманнан ;алыптас;ан ;з ;лтты; идеологиясы болады. Еліні; бірлігі ;шін, сонан со; табыcты тірлігі ;шін ;са;-т;йек м;селелерге к;;іл болмей биікте ау;ымды ба;дарламаларды алдына ма;сат етіп ;ояды. Ішкі саясаты мен сырт;ы саясатын басты ба;дарламасына с;йкес ж;ргізіп отырады. М;нсыз ел мемлекет бола алмайды. Сонан со; басты ба;дарлама;а ;немі заманына сай, даму жолына социологиялы;, экономикалы;, ;леуметтік, саяси зерттеулерді; ар;асында жа;а табыл;ан сара жолдарды, механизмедерді мемлекеттік бас;аруда іске ;осып отырады. Со;;ы 10-15 жылда азаматтарымызды; санасында революциялы; ;згерістер болды десек ;ателеспейміз. Кешегі ;;ндылы;тар;а б;гінгі жа;а буын бас;а ;лшеммен, бас;а к;збен ;арауда. М;ндай к;тпеген жерден ;мір мен саясатымызда бол;ан ;згерістер басым к;пшілікке ауыр тиді. ;тпели кезе;де ;зді ;зін таба алмай кеткен ;аншама азаматтар болды. Миллиондап ;аншасы ;ыр асып, те;із асып жа;сы жер, жа;сы ;мір іздеп кетті. Совет ;кіметіні; ;мірі неге ;ыс;а болды? Неге к;йреді? Б;л с;ра;;а берер жауап к;п. Е; бастыларыны; бірі – ата-бабаларымыздан кележат;ан рухани байлы; пен ;;ндылы;тардан айрыл;анды;ымыздан. О;ан себеп бол;ан Дарвин теориясы - ол коммунистерді; ма;ызды идеологиясына айнал;антын. Жарат;ан иемізге сенуді;, ар;а с;йеуді; орнына партия;а сендік, жеке адам;а табынды;. ;;дай жо; дедік. Билік ;шін таласта ;аншама кін;сіз адамдарды; ;аны т;гілді.

Б;гінгі жетістіктерімізге мы;-м;ртебе ш;кіршілік ету л;зім. Б;л к;ндерді ата-бабаларымыз ;асырлар бойы армандап келген. Енді осы жетістіктерді ;стап ;алу ;ажет. Хал;ымыз айт;ан: ;йлену о;ай, ;й болу ;иын деп. Егемендікке жеттік, ал енді оны ;стап ;алу сонан со; ары ;арай дамытып отыру о;ай шаруа емес. Б;гінде б;кіл ;лем т;нті болып отыр жетістіктерімізге. ;рине м;ны; б;рі ерекше бас;арушылы; ;абілетті; ар;асында болып отыр. Дами т;су ;шін талап;а сай іс-шаралар жасалынып отырулары керек. Экономикалы; жа;дайымыз жа;сар;ан со;, енді-енді ;з тарихымыз;а ;;іле бастады;. Тіпті біраз ж;мыстар да ат;арылып ;алды. Даламыз ;ркендеп, ;алаларымыз к;ркемденіп келеді. Рухани ж;не м;дени жетістіктеріміз к;зге к;ріне бастады.

Осы;ан жауап беру ;шін Елбасыны; со;;ы Жолдауын ;мірімізде на;ты пайдалануымыз ;ажет. Жолдау бірнеше ерекшеліктері бар ма;ызды ба;дарламалы ;;жат болып табылады. ;аза;станны; ;лемні; е; ;ркениетті елдеріні; ;атарына кіру туралы Стратегиясы Елбасымен жарияланды. Сонымен бірге аса ірі жа;арту жобасы (модернизациялы; жоба) м;лімдеме жасалды. Жолдауда елімізді; ;лтты; идеясы ;з т;жырымын тапты. Со;;ы жылдары б;л м;селе де к;п тал;ыланып ж;р [1].

Сонымен бірге хал;ымызды; ;лтты; сана-сезіміне о; ы;пал ету, “к;зін ашып” таби;и ж;не ;мірлік шынды;;а жетелеу ;рбір зиялы ж;не салауаты азаматтарымызды; борышы. ;р ;о;амда билікке талас болатыны бесенеден белгілі. Оны; т;рі де к;п. Сонымен бірге со;;ы жылдары ;о;амда адами ;атынастарды; ;;ндылы;тары ;згерді. ;о;амны; психологиялы; жа;дайына аса назар аудару ;ажеттігі туралы, ;о;амды; бірлестіктерді; ж;мыстары туралы ;алымдарымызды; е;бектерінде жары; к;ріп, аналитикалы; талдаулар жасалынып келеді [3]. Саясатымызды; барлы; ба;дары ;аза;станды;тарды Елбасымызды; н;с;а;ан жолдарымен алып бару ;ажеттігі туындап отыр. Ал оны іске асыру о;ай шаруа емес. Саяси ж;не ;леуметтік к;птеген т;йіні жеткен м;селелер дер кезінде шешіліп отырылуы тиіс. ;аза;станды;тарды; салауаттылы;ы мен білімділік де;гейіні; жо;арылылы;ы мемлекеттік ;ауыпсіздікке да айтарлы;тай ;лес ;осады. Жас ;алымдарымызды; б;л м;селедегі ізденістері, на;ты корытынды мен ;сыныстары осы проблемаларды шешу ;шін арнал;ан [4].

Мемлекеттік ж;йе ;алымдарды; ;сынысын ш;;ыл т;рде басты назар;а алулары тиіс. Себебі м;нда азаматтарды; к;;іл-к;йі, рухани байлы;ы мен патриотты; сезімдеріні; сапалылы;ы социологиялы; зерттеулерден отіп отыр. Адам факторы деген осыдан т;рады. Мемлекет органдарына т;сіп жат;ан арыз-ша;ымдарды; ар;асында мы;да;ан адамдарды; та;дырлары т;р емес пе? Билікке деген халы;ты; сенімін арттыру ;шін арыз-ша;ымдарды ;арау жолдарын жа;а де;гейге к;теру ;ажет болып т;р. ;лемдегі елу ;ркениетті елдерді; ;атарына кіреміз деп шешім ;абылда;ан болса; б;л м;селени де ;за;;а созбай ;ол;а алу керектігі ай;ын болып т;р. Себебі батыс елдері тек экономикалы; жетістітерімізді ;ана ;ада;алап жат;ан жо;, олар хал;ымызды; ;леуметтік жа;дайын да ба;ылап отыр. Ал б;л саяси м;селені; бірден бір ма;ыздысы болып табылады. Кедейлік, ;мірді; ауыр жа;дайы, билікті; жергілікті орындарда арыз-ша;ымдар;а нем;;райлы ;арауы, адамдарды т;нкерістер, ереуілдер мен наразылы; акциялар жасау;а жетелеуі м;мкін.

“;мір – б;л к;рес” немесе адамдарды тапты; ж;йеге жіктеп б;лу, ;л-ау;аттылы;ты; арасында;ы алша;ты;ты солай болу да керек деген, бір халы;ты; екінші халы;;а ;стемдік жасауы да, ;лсіз к;штіге ба;ынуы керек деген Дарвинны; теориясы б;гінгі та;;а дейін ;зіні; теріс ы;палын ;лем халы;тарына тигізіп келуде. Со;;ы бір жарым ;асыр ішінде миллионда;ан азаматтар мен кейбір мемлекеттер осы ілімні; жетегінде кетіп ;;рбанды;;а ;шырады [5. 9 бет]. Б;дан былай да ;шырайтындары ха; н;рсе. ;лем тарихына кімдер келіп кімдер кетпеді. Жеке т;л;а немесе мемлекет болсын. Сонды;тан да ;атарда;ы азамат па немесе билікке ;атысы бар адам ба е; бастысы оны; рухани бастуы мен адамгершілік де;гейі ;андай жа;дайда деп ;о;амда с;ра; ;ойылатыны да д;рыс ;ой деп ойлаймын. Б;л арада ;лы ;л-Фарабиді;: - ;ылымды ме;герген, біра; т;рбие алып ;лгермеген адам ;о;амды к;рделі опат;а ;келіп со;тырады - деген пікірімен таласу;а болмайды. Заманымызды; белгілі ;алым-жазушысы, педагог Совет-Хан ;аббасовті;: - билікте білімді азаматтар ;ызмет етеді, бір кемшілігі оларды; адамгершілік рухта т;рбие ала алма;анды;ында - дегенін мойындау керек. Американ жазушысы Ф.С.Фицджеральд ;з заманыны; жастары туралы былай деп жаз;ан: - Барлы; сенімдерден ж;рдай бол;ан, ;;дайсызды;;а душар бол;ан, алдыларында тек ;ор;ынышты келешек пен табыс;а ;ана бой;сынатын буын келді”, – деп [6.516 бет]. ;кінішке орай ;азіргі жастарды; басым к;пшілігі адами ;арым-;атынастан г;рі прагматикалы; ;атынасты бірінші орын;а ;ояды. Уа;ыты жеткенде т;сінер. Біра; ;аншалы;ты игілікті істерден айрыламыз;ой. ;аншама ата-анамызды;, ;ла;атты ;стаздарымызды; бай т;жірибесінен ж;рдай болып ;алатын ;ауыпы т;р. Б;гінгі к;не к;з ;арияларымыздан білген тергендерін алып ;алуымыз керек. Сонымен бірге ата-бабаларымызды;, ел билеушілерімізді; б;дан 100 жыл, мы; жыл б;рын;ы саясаты ж;ніндегі жа;адан ашылып, табылып келе жат;ан ма;луматтар б;гінгі ;зекті м;селелерді; ай;ындалуына, шешімін таппай ж;рген істерге ;з ;серін тигізетінін ;мытпауымыз абзал болар.

Тарихта;ы ;з орны;ды сезіне, сондай-а; б;рын;ы ата-бабалары;ды рулы; аяда ;ана емес, керісінше жалпы ;лтты; ау;ымда ма;тан ете отырып, кемсітушілікті; т;рлі ;рекеттеріні; барлы;ынан арыл;ан ;аза;тар мен оларды; ар;ы тегіні; орасан зор Еуразия тарихында;ы орныны; ;андай екенін сезіну – б;л ;лт болып ;алыптасуды; б;гінгі та;да;ы е; ;уатты ;рі м;лде жа;а т;сілі. ;йткені к;ні кешеге дейінгі бас;а этном;дениет ж;йесімен белсенді ;арым-;атынаста бол;ан ;аза; хал;ыны; бір б;лігін м;дени маргиналдандыру к;п жа;дайда оны; тарихын жете ба;аламаумен ты;ыз байланысты. ;лтты; сана-сезім ;міршілдік ж;йені; к;штеп енгізген тапты; сананы; ;;рбанына айналды. Мемлекеттік ау;ымда Орталы; Азияны мекендейтін халы;тар аума;ында, жаппай ж;не ма;сатты т;рде ж;ргізілген ;оныстандыру ар;ылы, этникалы; менталитетті ;згерту саясаты ж;ргізілді.

Б;гінде біз ;аза; жері к;не ж;не ертедегі ;зіндік ерекшелігі бар ;ркениет аума;ы бол;анды;ын ма;танышпен ;рі ;згелерді т;нті ететіндей т;рде айта аламыз. ;аза;станны; ;лан-;айыр даласы бір кездері орасан зор Еуразия ке;істігіне ;з ы;палын тигізіп отыр;ан. Номадтарды; м;дени миссиясы жеріне жеткізіле зерттелмеген. Бізді; ата-бабаларымызды; м;дени, саяси ы;палы Египеттен ;ндістан;а, Еуроподан ;ытай;а дейінгі ке; алапты ;амтып жатты. Т;рік ;лемі халы;тар мен м;дениеттер арасын байланыстырып жат;ан т;тас бір желі болды.

Дегенмен, біз ;з тегімізге тере;ірек ;;ілу, ата-бабаларымызды; жасап кеткен істерін зерделеу ар;ылы б;гінімізді ны;айта т;сіп ;ана ;оймай, сонымен ;атар оны келешек ;рпа;;а орнын тауып м;ра;а ;алдыру басты парыздарды; бірі болып табылады. Осы ізденістеріміз ар;ылы ;з хал;ымызды; рухани ;айта жа;аруына, м;дениетіне, тарихыны; а;и;ат шынды;ына ж;не ;лтты; сана-сезімні; ;алыптасуына жол ашамыз. Философ, м;дениеттанушы ;рі теолог М;ртаза Б;лутай ;зіні; ма;аласында осы;ан жауап іздеуге ;мтылыс таныт;ан [7].

Бізді; басшымыз былай деп атап к;рсеткен: Т;рки халы;тарыны; тарихы не;;рлым тере;ге тамырын жай;ан сайын, оларды; ;лемдік ;ркениеттегі ы;палы соншалы;ты ке;ейе т;седі. Т;ркология ж;нінде ;ылыми е;бектер ;лемні; ;рт;рлі тілдерінде ;аншалы;ты к;п жазыл;анымен, б;л та;ырып ;лі де аз зерттелген к;йде ;алып отыр. ;лемге ;йгілі м;дениеттанушылар т;ркі ;ркениетін жеке ж;не дербес та;ырып ретінде ;арастырып отыр;ан жо;. М;ны; басты себебін е; алдымен патшалы; Ресейден, б;дан кейін ;лтты; м;дениетті ;олынан келгенше т;мшалау;а, т;ншы;тыру;а ;мтыл;ан Ке;естер Ода;ыны; ;ктемдігінен іздестірген абзал.

Терроризмні; шынайы идеологиялы; сипаты – дарвинизм мен материализм. Адамдарды; басым к;пшілігі а;ылшынны; ;уес;ой таби;ат зерттеушісі ;сын;ан ;ркендеу теориясы на;тылы ;ылыми д;лелдерге, зерттеулерге ж;не т;жірибелерге негізделген емес деп санайды. Теолог Харун Яхья Дарвинны; осы теорияны; негізін ;алаушы болып табылмайтынды;ын айтады, ;ала берді б;л теорияны; ;а;идаларына негіз болатын ;ылыми бірде-бір д;лел жо;ты;ын тілге тиек етеді. Жер бетіндегі тіршілікті; даму сатылары ;арабайыр, сонау ерте кездердегі материалистік философия ;а;идаларына негізделіп, таби;ат за;дарына орайластырыл;ан[5. 8 бет ].

Ке;ес д;уіріндегі дарвинизммен ;арулан;ан бізді; ;о;ам коммунизмді ;;рамыз деп “;лкен а;амызды;” жетегінде кетіп дінімізден, ділімізден, тілімізден, м;дениетімізден айрылайын деп ;ал;ан жо;пыз ба? Б;л тек ;аза; хал;ыны; басында емес бас;а да “кіші інілерді;” ;мірінде орын алды. ;лт ретінде жо;алуымызды, байлы;ымызды о;ды-солды пайдалану жоспары “;лкен а;амызды;” мемлекеттік саясаты болды. Тіпті кешегі 2000 жыл;а дейін Ресейді; кейбір о;ымыстылары бізді, бізді; тілімізді, д;режемізді ;здерімен салыстырып т;мендеткісі келді [8. 245-249 беттер].

Мемлекетімізді; негізін ;алаушы ретінде ;аза; хал;ына ;лкен жауапкершілік пен байыптылы; т;сіп т;р. ;рине бізді; ерекше толерантты;ымыз б;дан да былай даму ;стінде болуы ;ажет. Ислам бізді; елде ;ркендеу жолында. М;сылман елдеріні; арасында ;ар;ынды дамып келе жат;ан мемлекетпіз. Елімізде ;азан айыны; 18 ж;лдызы – рухани келісім к;ні деп саналады. ;;рбан айт пен Рождество демалыс к;ндері болып жарияланды. ;лем діндеріні; екі д;ркін съезі ;тті ;лкен абыроймен. Б;л бізді; жерде еш;андай ;а;ты;ыстар орын алмайды дегенді білдіруді; бір ай;а;ы. ;аза;станны; абыройы ;суде. Мысалы, кезінде Франция митрополиті Емануель Дания газеті Мухаммед пай;амбарымызды ;шкерелеген кезде муфти ;бсаттар ;ажы;а шиеленіскен жа;дайды беделді дінбасы ретінде шешуге к;мектесуін с;ра;ан болатын.

;кінішке орай, сый мен ;;рмет тек жастарды; ;ана емес, сонымен ;атар кейбір ересек адамдарды; арасында да ;зіні; ;адір-;асиетін т;мендетіп барады. К;птеген адамдарда ар мен ождан ;;ымыны; сипаты терістелуде. Оларды; к;пшілігі а;шаны бірінші кезекке ;ойып отыр. Соны; салдарынан, кейбір миллионда;ан ;аржыны ;олына ;ста;андар, адамгершілік ізгілік м;раттарды естерінен шы;арып, ;айырым мен ізгілікті ;мыту;а айнал;ан.

Биохимия профессоры Майкл Бехе /А;Ш/ дамуды зерттеушілерді; барлы;ы да Жер бетіндегі жанды ж;не жансызды; барлы;ыны; жаратылысына ;атысты жо;ары а;ыл аясында ;андайда бір к;;ілге ;онымды д;лел келтіре алмайды дейді. Б;кіл ;лемдегі онда;ан мы; ;алымдар эволюция теориясыны; ;ылыми негізі жо; екендігін д;лелдеді, Жер бетінде тіршілікті; пайда болуыны; ойдан шы;арыл;ан сценарийін жо;;а шы;аратын мы;да;ан зерттеулер мен ;ылыми ж;мыстар жазды.

Эволюция теориясы балы;тар немесе ;осмекенділерге жататын тіршілік иелеріні; негізгі топтарыны; шы;у тегіне к;;ілге ;онымды т;сінік бере алмайды, сондай-а; ол осы топтарды ;;райтын жекелеген т;рлерін пайда болу м;селесінде де д;рменсіз.

Со;;ы жылдарда;ы ;ылым д;лелдеп отыр;андай, неандертальдар Еуропада б;дан 100 мы; жыл б;рын пайда бол;ан, ж;не де 34 мы; жыл б;рын ;алай пайда болса, солай ;айып бол;ан, немесе бас;а тектермен араласып кеткен. Оларды; адамдардан бір ;ана ;згешелігі ;а;;асыны; ана;;рлым с;йекті ж;не басыны; ;лкендігі ;ана. Табыл;ан ай;а;тар неандертальдарды; ;лгендерді жерлегенін, музыкалы; аспаптар, ;й шаруашылы;ы заттарын жаса;анды;ын, киім тігумен айналыс;анды;ын ж;не та;ы бас;а істермен ш;;ылдан;анды;ын д;лелдеп отыр.

;уран адам баласын ;ылым;а жетелейді. Дін мен ;ылым таби;атта, ;мірде ;з гармониясын, ;ндестігін, ;йлесушілігін тауып отырады. Б;ган к;птеген д;лелдер жина;тал;ан. М;селен ;лемде медицинада е; бірінші болып ;ылыми ж;мыстарды ж;ргізген Андалузия м;сылмандары. Олар Джулджуль (ту;ан жылы белгісіз - 992 ж.), Абу Джафар, Абдуллатиф аль-Багдади (1162-1231). Ал Ибн Синаны (980-1037) тек Шы;ыс ;ана емес Батысты; ;лы ;алымдары да мойында;ан. Егерде ;лем ;ылымы ізденістеріні; басты назарында ;лы Жаратушыны еске алып істерін ж;ргізсе к;птеген ;аржы шы;ыны мен адам потенциялыны; е;бегі заяда кетпес еді дейді Харун Яхья [14. 33, 66-70 беттер]. М;сылман ;алымы Бируни (XI ;асырда ;мір с;рген) Галилейден 600 жыл б;рын жерді; айналатынды;ын д;лелдеген ж;не Ньютоннан 700 жыл б;рын жерді; диаметрин есептеп шы;;ан. Али Кушчу XV ;асырда айды; бірінші картасын жаса;ан адам. ;лем ;алымдарыны; айтуынша Дарвинге дейін дін мен ;ылым т;тас б;лінбей ;аралып келген. Сол у;ыт;а дейін ;ылымда к;рделі де сапалы жа;алы;тар ашыл;ан. Дарвиннен бастап ;ылым дінге ;арсы ;ойылды. Дарвинизмді айналасын ;ас;ырша талайтын алпауыт мемлекеттер ;з саясатын ;олдау ;шін басты идеологиясына айналдырды.

К;птеген адамдар белгілі бір ;ылымда табыс;а жеткен ;алымны; аузымен айтыл;ан с;здерді; барлы;ын а;и;ат деп ;абылдайды. Алайда, бізді; к;пшілігіміз б;л ;алымны; да, ;рбір жекелеген адам сия;ты, ;з сенімі мен идеологиялы; к;з;арасы болатынды;ын ескере бермейміз. Шын м;ніне келгенде, ;андай да бір ;ылыми д;лелдерге ар;а с;йеген эволюциялы; теорияны жа;тайтын ;алымдар к;пшілікке ;зіні; жеке басыны; сенімі мен к;з;арасын та;у;а тырысады. Кездейсо;ты;, ретсіздік пен к;йретуден бас;а еште;е ту;ызуы м;мкін емес дегенді ай;ын сезіне отырса да, б;кіл Жаратылыс ж;не ;рбір жанды мен жансыз;а т;н ;йлесім, зерде мен сыр-сымбат тосын ;;былысты; ;серінен дегенді жо;;а шы;ара алмайды.

Палентология, биохимия, анатомия сия;ты ;азіргі заман;ы ;ылым салаларыны; ар;асында б;кіл тіршілікті – Жаратушы Алланы; жаса;аны екендігін к;з жеткізе д;лелдеп отыр. Адамзат баласы жанарын ;айда ;адаса да, нені зерттесе де айналамызда;ы тіршілік атаулыны; барлы;ы ;лдебір жо;ары а;ыл иесі бар екендігін ай;а;тап т;рады. Кез-келген ж;ндік немесе те;із т;біндегі кіп-кішкентай балы; адамны; а;ыл-санасы бойлай алмайтын сыр-сымбатымен, ерекше жаратылысымен ;згеше екендігімен та; ;алдырады. Б;кіл таби;ат;а ;мірін ж;ргізіп т;р;ан е; жо;ары а;ыл-ой иесі Жаратушы бір Иемізді; барлы;ыны; д;лелі.

1. Елбасы Жолдауы, 1 наурыз, 2006 ж.

2. М;улен Ашимбаев. ”Сильная государственная власть – не помеха демократии”. Литер. 15 июня 2006 г.

3. Серик Сейдуманов. “Феномен многопартийности в Казахстане”. Алматы. 1997 г.

4.Г.Илеуова, С.Коновалов, Б.Т;реханова. “Жизненноважные национальные интересы и иерархия угроз национальной безопасности Казахстана”. Analitika. Org, 30 июня 2005г.

5. Харун Яхья. “Крах теории эволюции”. Москва. Март 2002 г.

6. Френсис Скот Фицджеральд. “Писатели США”. Москва. 1990 г.

8. Ермухамет Ертысбаев. “Казахстан и Назарбаев: логика перемен”. “Елорда”. Астана-2001.

9. Марат Тажин. “Миф есть нечто отличающееся от реальности“. “Асар Казахстан, № 5, 10 мая 2004 г.

10. Дархан Калетаев. “Мемлекеттік жастар саясаты”. Астана. 2003ж.

14. Харун Яхья. “Религия и наука всегда в гармонии”. Москва. 2002 г.

Мен ж?не мені? маманды?ым.

(эссе)

Мен кіммін? Болаша?та ?андай маманды? иесі бол?ым келеді? Осы бір с?ра? ?мірге келіп, сана-сезімі жетілген ?р бір адамды тол?андырары с?зсіз. Бір кездері мен де осы бір с?ра?ты? жетегінде к?п ойланып, тол?анып, ?иялдап, ?зім ?алайтын, ?зім с?йіп айналысатын істі та?дау жетегінде ж?рдім. А?ырында осы бір с?ра??а жауап та таптым. Ол ?лем-психология ?лемі болатын.

Психология ?лемі, психолог маманды?ы мені несімен ?ызы?тырады? Психолог ол д?рігер емес, ол жанны? емшісі дегендей, менде адам жаныны? емшісі бол?ым келді. Психолог маманды?ын та?да?ан себебім мен жетім балалар ?йінде ж?мыс жаса?ым келетін. Себебі ата-анасыз ?ал?ан балалар?а ж?регімдегі жылу мен махаббатты сыйла?ым келетін . ?рине ата-анасыны? махаббатымен салыстыру?а болмайтынын білемін, біра? та осы бір жан жылуына з?ру жаутанк?здерге кішкенеде болса мейірім сыйла?ым келетін. Сол арманмен ж?ріп психолог маманды?ын та?дадым.

Сонымен психолог, ол кім? Психолог-?зіні? білімі мен біліктілігіне с?йене отырып ?згелерді ты?ыры?тан шы?ару?а к?мектесетін ізгі жан. Психолог-?зін тере? т?сіне ж?ріп, ?згелерді? жан-д?ниесін т?сінуге, зерттеуге ?мтылатын зерттеуші. Психолог- ж?рдемші, психолог-к?мекші. Психолог ?згелерді? жанын ауыртпайды, керісінше жан-д?ниесі к?йзеліске т?скен жандар?а ?зіні? психология ?лемін шарлап, жанына дауа іздейді. Міне, осыншама жа?сылы? атаулыны ж?регіне, а?ылына, санасына шо?ырландыра алатын ізгі жан иесі психология маманды?ын та?дауымны? басты себептері осындай. Себебі мен адамдар?а жа?сылы? жаса?анды бар жан-д?ниеммен ?аладым.

Жа?сы психолог болу ?шін не ?ажет? Е? алдымен тере? білім, е?бек, д?лдік, ??ыптылы?, бастамашылды?, ?ой?ан ма?сатына жетуге деген ?з к?шіне сенімділік. Б?л ?асиеттер кез-келген маманды? иесіне т?н емес пе? ?рине солай. Ал психолог маманды?ы б?дан да г?рі зор ?асиеттерді талап ететін е?бек ету барысында сезініп, білудемін. Е? ма?ызды ?асиет ол м?селені шы?армашылы?пен шешетін тере? интуицияны? болуы. Психолог-бас?а адамны? м?селесіне еніп, т?сіне отырып, ?зі біра? б?дан зардап шекпейтін мы?ты т?л?а. Психолог-?з ?мірін т?жірбие ретінде ?олданбайтын, ?р н?рсеге обьективті т?рде ?арай алатын адам. Психолог-?згелермен бірге ?уана да, ?ай?ыра да алатын тере? эмоционалды, жо?арыда айт?андай біра? ?зі б?дан зардап шекпейтін жан. ?азір мен балаба?шада психолог бола ж?ріп, ?р бір к?н сайын б?лдіршіндер, ата-аналар, т?рбиешілерде кездесетін ?иыншылы?тар мен проблемаларымен бетпе-бет кездесіп ?з білігімді шы?дау, іздену ?стіндемін. Б?л мен ?шін психология мектебі. Жалпы мені ?о?амда?ы басты проблемаларды? бірі жас?спірімдер м?селесі ?атты тол?андырады. Оларды? ішкі жан к?йзелісін т?сіне отырып, заманны? індетіне айнал?ан суицид ауруымен к?ресіп, ?скеле? ?рпа?ты осы бір ?бжыланны? уытынан ??т?ар?ым келеді.Со??ы кездерде психолог маманды?ына ?ажеттілік к?бірек туындап отыр. Б?л немен байланысты? М?ны? себептері к?п, к?мекке ж?гінген ?р адамны?-біреуі жал?ыз ж?не оны? ?ай?ысына орта?тасып, ?уанышына б?лісетін ешкімі жо?, енді біреуі шынындада к?мекке з?ру. ?алай бол?андада психолог к?мегіне адам ж?гінді. , я?ни себебі бар. Психологты? ж?мысы осы себепті табу, онымен тіл табыса отырып ж?мыс жасап, оны жою т?сілдерін ?арастыру. Сонды?тан мен ?з маманды?ымды ?о?ам?а ?ажеттілігін сезіне отырып, ерекше жа?сы к?рем ж?не жа?сы психолог болу ?шін бар ерік –жігерімді сарп етуге ?зірмін.

Бізге баланы ты?дау?а не кедергі?

(ке?ес)

Со??ы он жылды? ішінде психологтар мынаны аны?тады: д?ст?рлі ата-аналарды? т?рін аны?тап, баланы? айт?андарын ??ла? т?руге не кедергі екендігі аны?танды.

Ол бас-ая?ы он екі екен. Олай болса, ата-аналарды? к?нделікті ?айтаратын жауаптарына к?з ж?гіртіп к?рейік, сонымен ?атар, оларды? балалары нені ты?дайтынды?ын.

Баланы? осындай кері ?рекеттерге баруына не себеп? Дербес т?рде, ?з бетінше шешім ?абылдау тілегі. ?здері?із ойланып к?рсе?іздер біздерге де ересектерге біреуді? ке?есін ты?дау жа?а бермейді. Ал бала болса, ?те сезімтал болып келеді. Бала?а ке?ес берген сайын біз о?ан сен ?лі кішкентайсын, біз болса? ?р істі? ?алай шешілетін білеміз, біздер себебі сендерден ?ара?анда ?лкенбіз деп ескерту болып табылады. Осыдай жа?дайлар балалар?а ?най ?оймайды, содан барып олар ?здеріні? проблемаларын айтудан бас тартады.

Халқымыз сәбиге ат қою дәстүріне атам заманнан аса жауапкершілікпен қараған. Балаға мағынасы дұрыс, құлаққа жағымды, көркем ат қоюға тырысқан. Этнограф Болат Бопайұлы Tengrinews.kz тілшісіне қазақтың балаға ат қоюдағы ерекшеліктерін айтып берді.

Бала есімін кімге қойғызған?

Болат Бопайұлы балаға ат қою әкесінің жауапкершілігі екенін айтады. Ал ол жолдасына жол берсе, анасы қояды. Болмаса үйдегі ата-әжелері немесе нағашы жұрты, қайын жұрты, ет жақын туыстарынан сұраған.

Балаға есім беру нәрестені бесікке салатын күні жасалатын кәделі ырым. Балаға қойылатын атты сондай-ақ, ауылдағы көпті көрген, көнекті тескен, ауыл ақсақалдары немесе ауыл аналарының біріне тапсырады. Есімді халық ішінде беделі бар, білікті, білімді, дара, дана, көсем, шебер, ел мойындайтын, сөзінде тұратын адамдарға арнайы шақырып қойғызады.

Болат Бопайұлының айтуынша, бала есімін қойдыратын адамға күні бұрын ескертіледі.

"Ол адам үй иесінің ата тегін ескеріп, балаға лайықты, жарасымды есім таңдап қояды. Мұнда бесікке жаңа салынған баланың оң құлағына үш рет азан шақырып, сол құлағына үш рет тақуа айтып барып, сенің атың мынадай деп атты азанмен қояды", - дейді ол.

Қазақ баланың атын қойған адамды риза қылып, ат мінгізіп, түйе жетектететін, тонын жауып, кәдесін өтеген. Бала сол адамға тартады деп ырымдаған екен. Ал ол кісі балаға бата беріп, кейін үлкейіп, азамат болғанша оған қамқоршы, сүйеніш болып, тәрбиесін көрсетіп, үнемі назар аударып, уақытын бөлген.

Ойдан-қырдан тауып, аузына түскен атты қоя беруге болмайды

Этнографтың сөзінше, қазақта ат қоюдың өзіндік жолы, даралығы бар.

"Нәрестеге туыс адамдарының аты қайталанбай қойылуы тиіс. Ол ел-жұртқа күлкі болмауы керек. Естіген құлаққа жағымды, мәнді-мағыналы болуы шарт. Тау-тастан, ойдан-қырдан тауып, аузына не түссе, соны қоя беруге болмайды. Ондай жарасымсыз, нашар естілетін аттарға тыйым салынады. Себебі баланың аты мінезіне әсер етеді дейді", - дейді Болат Бопайұлы.

Қазақ ұл балаға Қуандық, Амал, Сүйіндік, Бақкелді сынды аттарды таңдайды. Ал қыз балаларға Жібек, Гауһар, Жұлдыз, Айсұлу сынды аттарды қойған.

"Кейін бұрын өткен бабаларының есімін де қайта жаңғыртып қояды. Үлкен палуан, көсем-шешендерге, білімді адамдарға еліктеп Абай, Мұхтар, Мұхамед, Қалиарыстан сияқты есімдер қойған. Оның себебі, бұл ғұламалардың жолын берсін, соларға тартып, білімді-білікті, атына заты сай болсын деген. Халқымызда аты қандай болса, мінезі де сондай болады деп ырым етеді", - дейді ол.

Көз тимесін деп Тұяқ секілді есімдерді қойған

Қыз туған әйелдің баласына Ұлбосын, Ұлтуған, Жаңылсын деген сынды аттар қояды. Онысы артынан ұл туады деп ырымдағаны.

"Кейде балаға көз сұғы қадалмауы үшін, қайта-қайта сәбиі шетінеп кеткен әйелдердің балаларына Тұяқ, Башпай, Итемген деген сияқты аттарды қойған. Десе де бала ер жеткенде есімін ауыстырған. Ал егіз туған қыздарға Айман - Шолпан, Айгүл - Бақытгүл, Жанаргүл - Мақпал сынды аттар қойса, ұл балаларға Асқар - Шалқар, Ақберген - Нақберген деген сияқты жарасымда ұйқас аттар қоя білген", - дейді этнограф.

Қазақта балаға берілген ұлы тұлғалардың есімі ауыр тиеді деп есептейді. Энограф бұл тұрғыда ойын білдірді.

"Қиын болмайды. Мысалы Мұхамед есімін қазақ баласына иманы кәміл, жүзі жарқын, жолы ашық, ғұмыры ұзақ, беделі жоғары, абыройы асқақ, білімді, білікті, елге сөзі өтімді болады деп ырымдап қояды", - дейді Болат Бопайұлы.

Баланы бесікке салу тойымен бірге ата-аналар үлкен ауыл адамдарын жинап, ақ-сары бас малын, болмаса көк қасқа тайын, ақ түйенің қарнын жарып немесе өгіз сойып, шама шарқына қарай тамаша бір кәделі той жасап, туыс-туғандарын шақырған.

"Қазақта ат қою дәстүрі күні бүгінге дейін жалғасын тауып келе жатқан ұлағатты, ұлы дәстүрлеріміздің бірі. Мұны да керемет тәртіпке санап, сапалы тойласақ рухани жаңғырудың тамаша жолы болмақ. Қазақ ғалымдары атты үнемі жақсылыққа қоятын, жамандыққа жорымаған. Аты жаман қойылса, кейін ол тағдырына, мінезі мен көңіл-күйіне, айналасындағы жақындарына әсер етеді деп ойлаған. Ал жаман есімді тек амалсыздан, қатты қиналған сәттерде ғана берген", - деп түйіндеді этнограф.

Сондай-ақ, қазақ халқында ертеде жаңа туған сәбиге бірден ат қоймайтын дәстүр болыпты. Алғашқы ерлігін жасағанша бала есімсіз жүрген екен. Балаға кеш ат қою дуализм ұғымынан туындаған. Бұл түсінік бойынша адам өмірден өтсе, қайта туады - солай айналып жүре береді.

Қазақ бұрын баласына кемінде бір жасқа дейін ат қоймаған. Себебі бала бұрын дүниеден өткен адамның жалғасы деп сенген. Мысалы, қайтыс болған адамның қырық күндік садақасын береді, ал бала туған соң оны қырқынан шығарады. Сол секілді өлген адамның жылын берсе, бала жасқа толғанда тұсауын кесіп, бұл өмірге өтті деп, есім берген. Толығырақ мына сілтемеде.

Биылғы ең танымал есімдер

Еімізде биыл ең көп қойылған ұл баланың есімдері - Әлихан, Айсұлтан, Нұрислам, Әмір, Әлинұр, Санжар, Алдияр болса, қыздардың арасында Медина, Раяна, Айлин, Асылым, Айзере, Кәусар және Томиристер көп. Бұл Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің сайтында көрсетілген ақпарат.

Анықтамасы.Кенелік энцефалит- орталық жүйке жүйесінің зақымдануымен, клиникалық полиморфизммен сипатталатын вирусты табиғи-ошақтық трансмиссивті ауру.

Тақырыптың өзектілігі.Кенелік энцефалиттабиғи-ошақтық трансмиссивті ауру. Аурудың табиғи ошақтары Грецияда, Чехияда, Швейцарияда, Латвияда, Белоруссияда, Батыс Украинада, Қырғызстанда анықталған. Ресейде аурудың табиғи ошағы Калининград облысынан Сахалинге дейін территорияда орналасқан. Жыл сайын Ресейде 10 мың адам ауруға шалдығады. Қазақстанда аурудың табиғи ошақтары болып Алматы, Талдықорған, Шығыс Қазақстан облыстары табылады. Ауру жоғары өлім-жітімділік көрсеткішімен, аурудан кейін дамитын қалдықтардың қауіпімен ерекшеленеді.

Тарихи мәліметтер. Кенелі энцефалиттің клиникасын 1936-1940 жылдарда алғаш рет сипаттап жазған отандық ғалымдар А.Г.Попов, А.Н.Шаповал, М.Б.Кроль, И.С.Глазунов. Вирусты 1937 жылы отандық ғалымдар Л.А.Зильбер, Е.Н.Левкович, А.К.Шубладзе, М.П.Чумаков, В.Д. Соловьев, А.Д. Шеболдаев ашқан. Ғылыми экспедиция 1937-1941 жылдары Л.А.Зильбердің, Е.Н.Павловтің, А.А.Смородинцевтің және И.И.Рогозиндердің жетекшілігімен жұмыс істеп, 1937-1941 жылдары вирусты жұқтыратын иксодты кенелердің ролі дәлелденген. А.А.Смородинцев, М.П.Чумаков және т.б. 1951-1954 жылдары Совет Одағының батыс аудандарында кенелі энцефалиттің өзгеше нозогеографиялық түрін - екі толқынды сүтті безгекті жазғаны мәлім.

Этиологиясы. Кенелі энцефалиттің вирусы флавивирус (В тобы) тегіне, тогавирус тұқымдастығына, арбовирустар экологиялық топтарына жатады. Қоздырғыш үш түрге бөлінеді

ü Орта еуропалық энцефалит, lxodes ricinus кенелерімен беріледі, өлім-жітімділік көрсеткіші – 1-2%

Батыс- сібірлік энцефалит

Қиыршығыстық энцефалит немесе орыс көктемгі-жазғы кенелік энцефалит

lxodes persulcatus кенелерімен беріледі, өлім-жітімділік көрсеткіші – 5-20%

Вирустар сфералық пішінді, кішкентай денешік түрінде келеді, диаметрі 40-50 нм, ішіне РНҚ кіреді. Нуклеокапсид липопротеидтің сыртқы қабығымен қоршалған, тікенектер батқан, гликопротеидтен құралып, гемагглютинациялық қасиеттері бар.

Вирус тауықтың ұрығында және әр түрлі торша дақылдарында өседі. Вирусқа лабораториялық хайуандардан басымрақ сезімталдары – ақ тышқандар, атжалмандар, емшек баласы мақта мұжыма тышқаны, маймылдар, ал үй малдарынан - қойлар, ешкілер, торайлар және жылқылар.

Вирус жоғары температураға, ультракүлгін сәулесіне төзімсіз. Тоңазытқыш температурасындағы сүтте вирус 2 апта, қаймақта 2 ай сақталады. Ыстық сүтте (60°С) вирус 20 минуттан соң, қайнаған суда - 2 мин. соң өлетіні белгілі. Төмен ауа қысымында ұзақ сақталады, құрғатылған күйде - жыл аралығында сақталады. 5% лизол 1 мин., үшхлоруксусты қышқыл 10 мин. Ішінде вирусты жояды

Эпидемиологиясы. Аурудың көзі –130 түрлі кеміргіштер және басқа жабайы сүт қоректілер - кенелерді “қоректендірушілер”, соның ішінде кеміргіштер (қоян, кірпі, алатышқан, дала тышқаны), құстар (сиыр құйрық сары шымшық, зяблик (сайрайтын орман құсы), чечетка, шыбшық), жыртқыштар (қасқыр). Қоздырғыштың берілу механизмі бойынша кенелі энцефалит трансмиссивті табиғи-ошақтық жұқпалы ауруларға жатады. Ауру кенелердің шағуы арқылы беріледі. Вирусты тасымалдаушылар – lxodes persulcatus, lxodes ricinus кенелері. Кенеге вирус залалданған жануардың қанын сору арқылы жұғады. Қан сорған соң, 5-6 күннен кейін вирус кененің барлық мүшелеріне өтеді, вирустар жыныс аппаратына, ішекке, сілекей бездеріне шоғырланып, кененің барлық өміріне дейін сақталады, яғни 2-4 жыл. Кенелерде вирустың трансовариальді берілуі қалыптасқан. Кене адамға шабуыл жасағанда ол иық, кеуде, мойын, бас аймақтарында жабысып шағады. Кененің шағуын адам сезбейді, себебі олрадың сілекейінің анестезиялық әсері бар. Жабысқан кене адам денесінде 4-6 күн бой жүреді.

Табиғи ошақтарда кенелердің вирустармен залалдануы (вириформность) 2-5% - 40% құрайды. Вирус адамға кенелердің қысқа уақыт жабысқанда да, кенелерді алып тастағаннан кейін де жұғуы мүмкін.

Эпидемиялық сипаттамасы бойынша көктем-жаздық кенелі энцефалиттердің ошақтары 3 топтқа бөлінеді:

а) табиғи жабайы ошақ;

б) шаруашылық жұмыстардың әсерінен өзгерген ошақ;

в) тұрғын ел маңындағы ошақ - антропоургиялық (еселенген) ошақтар, кенелерді қоректендіретін кеміргіштерден өзге, үй жануарлары да жатады.

Кенелік энцефалит алиментарлы жолмен де (ешкі мен сирек сиырдың шикі сүтін асқа қолдану) арқылы беріледі. Вирустармен жұмыс істейтін лабораторияның жағдайы бұзылғанда, ауа-тамшылы жолмен жұғу оқиғалары да кездескені белгілі.

Кенелі энцефалит ауруына көктем-жаз мезгілділігі тән, кенелердің жоғары белсеңділігі кезінде ауру өршиді. 20-40 жастағы адамдар айрықша ауырып, жергілікті тұрғындарға қарағанда шеттен келгендер, қалалықтар жиі ауырады. Жергілікті тұрғындарда табиғи иммунизация процессі жүреді, сондықтан олардың ауыруы сирек кездеседі. Ауырғандардың 75%-ын қала тұрғындары құрап, олардың қала шетіндегі ормандарда, бау және бақшаларда болғаны анықталады.

Кенелік энцефалиттің табиғи ошақтарында аурудың әбден шиеленісуі, иксод кенелерінің санының көбеюімен байланысты.

Патогенезі. Патологиялық анатомиясы. Инфекцияның кіру қақпасы трансмиссивті жолмен жұғу кезінде – тері жабындысы, алиментарлы жолмен жұғу кезінде - ас қорыту жолдарының шырышты қабаты. Вирусемия дамиды. Вирус гематогенді және лимфогенді жолдармен лимфа түйіндерге, ішкі мүшелерге өтіп, орталық жүйке жүйесіне жетеді. Вирус жасушаларда фиксацияланып, дегенеративті өзгерістер түдырады. Жұлынның алғы мүйіздерімен сопақша мидың ядролары зақымдалып, некрозды және дистрофиялық өзгерістер дамиды. Мидың қабықшаларымен тамырлары зақымға ұшырайды. Вирусемия екі толқынды сипатта болады. Біріншілк вирусемия қысқа мерзімді болады, қайталама вирусемия вирус қарқынды көбейіп ОЖЖ зақымдағанда дамиды. Вирус организмде ұзақ уақыт сақталуы мүмкін. Вирустың тасымалдаушылығы, латенттік инфекция, баяу дамитын созылмалы персистентті инфекция ретінде өтуі мүмкін.

Клиникалық көріністері. Инкубациялық кезең 3-25 тәулікті құрайды (орташа 7-14 күн). Ауру жедел басталады.

Клиникалық белгілеріне байланысты, жүйке жүйесінің зақымдануының дәрежесі және сипаты, келесідегідей түрлерге бөлінген:

ü менингоэнцефалополиомиелитттік (полиомиелиттік);

Кенелі энцефалиттің қызбалық түрі науқастарда шамамен 1/3 кездесіп, жүйке жүйесі зақымдалмайды. Әдетте продромсыз басталып, дене қызуы тез 38-39◦C жетеді. Қызудың көтерілуі бірнеше сағаттан, бірнеше тәулікке дейін түспейтіні айқын (кейде менингизмнің білінуі байқалады). Айқын бастың ауруы, миалгиялар, бет, мойын терісің гиперемиясы анықталады. Аурудың ұзақтығы 3-7күн, ағымы қатерсіз, болжамы қолайлы болады.

Менингеальді түрі кенелік энцефалиттің типті түрі. Менингитке тән жоғары қызба, бастың ауруы, құсу, менигеальді синдром дамиды. Ликвор мөлдір, кейде азғана опалесцирленген сипатта, қысымы көтеріліп, орташа лимфоцитарлық плеоцитоз (100-600 клетка 1 мкл) анықталады. Белок жиі қалыпты көлемде болып немесе 1-2 г/л-ден асып кетпейді. Ликворда өзгерістер 2-3 аптадан бірнеше айға дейін сақталуы мүмкін.

Кейбір науқастарда өткінші энцефалиттік нышандар бақылануы мүмкін. Болжамы қолайлы.

Менингоэнцефалиттік түрі 15% (Қиыршығыстық түрінде 40% дейін) кездесіп, ауыр ағымымен сипатталады. Антипиретиктерге резистентті жоғары қызба, менигеальды синдром, энцефалит көріністері дамиды. Науқас жиі қозып, немесе тежеліп, есінен тануы мүмкін. Мидың зақымдану диффузды немесе ошақтық сипатқа ие. Диффузды менингоэнцефалит кезінде естің бұзылуы, тремор, фибриллярлы бет бұлшықеттерінің жыбырлауы және аяқ-қолдың, қолдың қалтырауы, рефлекстердің терең жабыңқылығы, бұлшықет тонусының төмендеуі. Менингоэнцефалит ошақтары арқылы клиникалық көріністерінде ми заттарының зақымдану аумағы анықталады. Ми жарым шарының біреуіндегі заттың зақымдалу оқиғасында, оң немесе сол аяқ-қолдың спастикалық парезы дамып, беттегі және тіл асты жүйкелерінің осы жақтағы парездері дамиды. Сол жақ жарым шарында процесстер арқылы сөйлеудің бұзылуы пайда болмақ. Егер мидың қантамырындағы бөлімде, ақ заттарға зақым келсе, онда альтернириялық синдром артып-ошақтың қабынуы жағында бас сүйек жүйкесінің парезі және қарама-қарсы дене жақтағы аяқ-қолдың парезі дамиды. Бас сүйек жүйкесінің арасында III, IY, Y, YI, YII, IX, X, XI, XII жұптар зақымданады. Әсіресе кенелік энцефалит үшін, бас сүйек жүйкесінің IX, X, XII жұп ядросының патологиялық процеске қатысу сипаты, жұмсақ таңдайдың парезіне әкеліп, мыңқылдақ дауыс, сөйлеудің көмескіленуі, афония, жұтқыншақтың бұзылуы, тыныс жолдарына шырыштың толуымен сипатталады. Сілекейдің шұбыруы жоғарылауы, тахикардия, диспноэ тәрізді парездер білінеді. Бульбарлы бұзылу науқастардың 1\4-де кездеседі. Науқастарда эпилепсия, джексон тәрізді ұстамалары болуы ықтимал.

Менингоэнцефалополиомиелиттік (полиомиелитік) түрі, науқастарда шамамен 1/3-де білінеді. Оған жалпы улану және менингеальды синдромдар тән, ошақтық немесе диффузды энцефалит, мойын бұлшықетінің парезімен, көкірек, аяқ-қол аумағында білініп, мойын бұлшықетінің, иық, жоғарғы қолдардың симметриялы зақымдануы, кейде қабырға арасының бұлшықеттерінің зақымдануы кездеседі. Бұл науқастарға аса тән нышан “кеудеге бастың салбырауы” (бас тік көтерілмей, енжар салбырайды), бұл нышанды А.Г.Панов сипаттап жазған. Науқастарда қозғалтқыштың бұзылуы 7-12 күн үдей түсіп, 2-3 аптаның соңында ауруда бұлшықеттің семуі дамитыны айқын. Кенелік энцефалиттің полирадикулоневриттік түрі сирек (2-4% оқиға) кездеседі.

Екітолқынды кенелік энцефалит алиментарлы жұғумен сипатталады (екітолқынды сүтті безгек). Бұл клиникалық түрі кезінде қызба 3-5 күнге созылып, апирексия кезеңі басталады, 3-8 күннен кейін энцефаломиелит дамиды.

Менингеальды және қызбалық түрлерінің болжамы қауіпсіз, менингоэнцефалиттік, полиомиелиттік, полирадикулоневриттік түрлерінде өлім қаупі 25-30% жетеді. Жазылғандарда 1-2 жылға дейін, ал кейде орталық жүйке жүйесінің органикалық өзгерісі өмір бойы сақталады, ол кепкен сал ауруы, бұлшықеттің семуі, дискинезия, ақыл-ойдың төмендеуі, кейде эпилепсия ауруы түрінде болмақ.

Аурудан кейін тұрақты иммунитет дамиды. Табиғи ошақтағы жергілікті тұрғындарда табиғи иммунизация процесі қалыптасқан.