Ж?лыннан ?анша ж?п нерв тарайды
Автор работы: Пользователь скрыл имя, 23 Февраля 2013 в 20:01, реферат
Физиология - биологияның маңызды салаларының бірі. Ол организмнің тіршілік әрекетін, жеке мүшелер мен жүйелердің қызметін зерттеп, олардың ерекшеліктерін, биологиялық маңызын анықтайды, организмнің сыртқы ортамен қарым-қатынастарындағы заңдылықтарды ашады. Физиология медицина мен ветеринария, жалпы биологиялық сипаттағы қоданбалы ғылым салаларының ірге тасы, негізі болып саналады.
1- ФИЗИОЛОГИЯ ПӘНІНЕ КІРІСПЕ
2 - ҚОЗУ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
3 - ҚИМЫЛ -ҚОЗҒАЛЫС АППАРАТЫНЫҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
4 - НЕРВ ЖҮЙЕСІ
5 –ОРТАЛЫҚ НЕРВ ЖҮЙЕСІ
6 –СЕЗІМ МҮШЕЛЕР ФИЗИОЛОГИЯСЫ
7- ЖОҒАРЫ ДӘРЕЖЕЛІ НЕРВ ӘРЕКЕТІ
8 – ІШКІ СЕКРЕЦИЯ БЕЗДЕРІ
9 - ҚАН ЖҮЙЕСІ
Адам және жануарлар физиологиясы.doc
Нерв орталықтарының негізгі қасиеттері:
1) Қозуды біржақты өткізу.
Орталық нерв жүйесінде қозу тек бір жақты, рецепторлық нейроннан эффекторлық нейронға қарай өткізіледі. Бұл қасиет орталық нерв жүйесіндегі нерв орталықтарында көптеген синапстық байланыстың болуына байланысты. Синапстарда қозу тек бір жақты ғана беріледі. Пресинапстық мембранадан бөлінетін медиатор постсинапстық мембранаға әсер етеді.
2) Нерв орталықтары арқылы қозудың кешеуілдеп өтуі.
Бұл қасиетте синапстардың санына байланысты. Себебі, рефлекторлық доға жүйесінде қозу орталық нерв жүйесінің синапстары арқылы кідіріп өткізіледі. Нақты өлшеу жүргізгенде бір синапстағы кідіру 0,5 мсек болатындығы анықталған.Соған байланысты рефлекстің орталық уақыты қондырма нейрондардың санына тәуелді болады.
3) Нерв орталықтарында қозудың жинақталу құбылысы.
Жинақталу құбылысын нерв орталықтарының қасиеті ретінде алғаш байқап сипаттаған И.М.Сеченов (1863) болды. Бұл қасиет нерв орталықтарының бірінен кейін бірі әсер еткен табалдырық асты күшіндегі тітіркендіргіштерді ұштастырудан туындаған өзгерістерді (єлсіз ќозуларды) жинақтауынан жауап реакцияны алуымыздан кµрінеді. Жиынтықталудың екі түрін айырады: жүйелі, бірізді (уақыттық) және кеңістік. Уақыттық жиынтықталу – нерв орталығына бір афференттік нерв талшығы арқылы қысқа интервалмен бірінен соң бірі келетін қозулар арасындағы өзара әрекеттесуден көрінеді. Кеңістік жиынтықталуды алу үшін бір рецептивтік алаңдағы екі немесе бірнеше рецепторлар бір мезгілде тітіркендіріледі. Сонда, бір ѓана рецептор бір рет тітіркенгенде тумайтын рефлекторлыќ акт байќалады.
4) Қозу ырғағының трансформациясы.
Нерв орталықтары өздеріне келген импульстер ырғағын өзгерте алады, трансформациялайды. Сол себептен де нерв орталығының жұмыс органына жіберетін эфференттік импульст ері белгілі шамада тітіркендіру сипатынан басқаша бола алады. Афференттік нервке түскен бір стимулға жауап ретінде нерв орталығы жұмыс органына қозу импульстарының тобын жібереді. Нерв орталықтарынан шеткі жұмыс органдарына секундына 50-200 нерв импульстары түседі.
5) Әрекет соңы. Бұл қасиет жауап реакциясының ұзақтығы тітіркендіру ұзақтығынан артық бола алуында. Неғұрлым тітіркендіру күші жоғары болса және оның әсер ететін уақыты көп болса, соғұрлым әрекет соңы да ұзаққа созылады.
6) Нерв орталықтарының шаршауы. Нерв талшықтарына қарағанда нерв орталықтары жеңіл және тез шаршайды. Сондықтан да афферентік нерв талшықтарын ұзақ тітіркендіруден бастапқы кезде рефлекторлық акт біртіндеп әлсірей келе, ақырында тіпті тоқтайды.
Н.И. Веденский орталыққа тепкіш нейронды тітіркендіргенде рефлекторлық жауаптың 10-40 сек. кейін жоғалғанын байқаған. Одан кейін ол тітіркендіруді орталықтан тепкіш нервке көшіріп, рефлекстің қайта пайда болатынын байқаған. Бұл бақылау шаршаудың орталық нерв жүйесінде туындайтынын дәлелдейді.
7). Конвергенция, окклюзия және жеңілдену құбылыстары. Орталық нерв жүйесіндегі бір нейронда әр түрлі жолдармен жүретін импульстар тоғыса алады. Осыны конвергенция құбылысы деп атайды. Әр түрлі талшықтардағы импульстердің бір нейронда тоғысу кезінде олардың әлсіреуі де (окклюзия), кушеюі де (жеңілдену) мүмкін. Окклюзия кезінде, мысалы, екі афференттік талшық арқылы бір мезгілде нерв орталығындағы бір немесе бірнеше нейрондарға жететін импульстер тудыратын эффект сол афференттік талшықтарды жеке-жеке тітіркендіргенде туатын эффектілердің қосындысынан аз болады. Жеңілдену – бұған кері құбылыс. Әр түрлі нерв жолдары арқылы импульстер 2 не 3 нейронға бір мезгілде жеткенде пайда болатын эффектілердің қосындысынан артық болады.
8). Оттегі жетіспеушілігіне жоғары сезгіштік. Адам миы әр минут сайын шамамен 40-50 мл, оттегін сініреді. Бұл тыныштық күйдегі бүкіл организм пайдаланатын оттегінің 6/1-1/8-і. Оттегіне қажеттіліктің осынша жоғарылығынан оның жетіспеушілігін де нерв жасушалары тез сезеді.
9). Химиялық заттардың орталық нерв жүйесіне спецификалық әсер ететіндігі. Нерв клеткалары мен синапстар әр түрлі химиялық заттар әсерін таңдап сезе алады.
10). Нерв орталықтарының тонусы. Орталық нерв жүйесінде биоэлектрлік құбылыстарды зерттеуден мынадай ерекшілік анықталды: тыныштық күйде болғанның өзінде нерв орталықтарынан, ондағы нейрондардан ылғи да белгілі жиіліктегі нерв импульстері шығып шеткі органдарға қарай бағытталып отырады. Сондықтан да олардың тұрақты тонусы (қозу күйі) болады деп есептейді.
5.2. Организм функцияларының үйлесімділігі (координациясы)
Көптеген мүшелердің қызметтерін біріктіріп, байланыстырып, сыртқы ортаның әсеріне бейімделуін орталық нерв жүйесінде ағзаның қызметтерінің үйлестірілуі дейді. Орталық нерв жүйесінің рефлекторлы реакцияларды үйлестіруі қозу мен тежелудің бір-бірімен байланысына және олардың қасиеттеріне негізделген. Координацияның жалпы заңдылықтары немесе принциптері айқындалған.
2) Иррадиация принципі.
Орталық нерв жүйесінде қозудың таралуын иррадиация деп атайды.
Егер әсер ететін тітіркендіргіш күшті және ұзақ әсер ететін болса, иррадиацияның көрініс беруі де жоғары болады. Бір нерв орталығында пайда болатын қозу көрші жатқан нерв орталығына да тарала алады. Б±ндай ќозу таралуын ондаѓы нейрондар µсінділерініњ толып жатќан тармаќтарыныњ жєне єр т‰рлі нерв орталыќтарын µзара байланыстырып жатќан аралыќ нейрондар тізбектерініњ болатындыѓы ќамтамасыз етеді.
3) Индукция принципі.
Нерв орталығында қозу -тежелуге немесе тежелу- қозуға жылдам ауысады, сонымен қатар бір нерв орталығының қозуына байланысты екінші бір нерв орталығының қозуы тежеледі немесе бір нерв орталығы тежелгенде екіншісінің қозуы күшейуі м‰мкін. Бұны қозу мен тежелудің индукциясы деп атайды. Қозу мен тежелудің өзара әрекеттесуі өзара индукция құбылысына негізделеді. Егер бір аяќты б‰гетін еттермен байланысты нерв орталыѓында ќозу туѓанда, оныњ жазѓыш еттерімен байланысты тежелу туады (теріс индукция), ал екінші аяќты жазѓыш еттерімен байланысты орталыќта ќозу туѓанда, б‰гуші еттерімен байланысты керісінше, тежелу туѓан (оњ индукция). Антогонистік еттердіњ нерв орталыќтары бір мезгілде ќарама-ќарсы к‰йде болады. Б±л реципроктық иннервация. Реципроктық иннервацияға байланысты туатын тежелуі – реципроктық тежелу деп атайды.
Рефлекстердің реципроктық иннервацияға негізделген бірін-бірі тежеуін бірмезгілді теріс индукция деп те атайды.
Рефлекторлық әрекеттердің үйлестіру механизмінде нерв орталығы күйінің контрасты өзгерістерінің де маңызы үлкен. Мєселен, нерв орталығын тежеуші єсерлер аяќталысымен онда ќозу туа алады (бір ізді оњ индукция), немесе ќозу аяќталысымен тежелу туады (бір ізді теріс индукция).
4) Доминанта принципі. Бұл принципті А.А.Ухтомский ашты және оны ол нерв орталықтары жұмысының негізгі принципі деп есептеді. Доминантаның мәнісі – белгілі бір жағдайда белгілі бір нерв орталықтарындағы қозу басқа нерв орталықтарындағы қозудан күшті және басым бола алады. Күші басым қозу ошақтары өзінен әлсіз қозу ошақтарына қарағанда доминантты роль атқарады. М±ндай доминанты нерв орталыѓы бір жаѓынан єлсіз ќозуларды тежейді, екінші жаѓынан, µздерін солардыњ есебінен одан єрі к‰шейте, т±раќтандыра т‰седі. Осыѓан орай орындалатын рефлекторлыќ реакциялар ‰йлесімді, белгілі бір маќсатќа, пайдалы нєтижеге ќол жеткізуге баѓытталѓан іс-єрекеттер іске асады. Доминантты ќозу ошаѓыныњ басты ќасиеттері: 1) жоѓарѓы ќозѓыштыќ; 2) ќозудыњ т±раќтылыѓы; 3) ќозуды жинаќтай алуы; 4) ќозуды тудыратын єсер тоќтаѓаннан кейін де ±заќ саќталуы.
5.3. Орталық нерв жүйесінің (ОНЖ) жеке бөлімдерінің физиологиясы. Жұлын.
Ж±лын омыртќа жотасыныњ каналында орналасќан. Ж±лын с±р жєне аќ заттан турады. Ж±лыннан аралас 31 ж±п ж±лын нервтері тарайды. С±р затта шыѓыњќы жерлер: алдыњѓы, артќы жєне б‰йір м‰йіздері болады. Алдыњѓы м‰йізден шыѓатын нерв талшыќтары алдыњѓы т‰бірлерді, ал артќы м‰йіздерге келетін талшыќтар артќы т‰бірлерді ќалыптастырады. XIX ғасырдың басында Белл мен Мажанди импульстер миға жұлынның артқы түбірлері арқылы түсетінін, ал одан алдыңғы түбірлер арқылы шығатындығын аныќтады. Алдыңғы түбірлердің құрамына көбінесе қозғағыш нейрондардың аксондары кіреді (қаңқа еттерін жабдықтайтын). Бұлардың денелері жұлынның сұр затының алдыңғы мүйізінде жатады. Алдыңғы мүйіздің төмен бөлімінде аксондары тоқ ішекке, тік ішекке, қуыққа және тыныс органдарына баратын майда жасушалар жатады. Осымен қатар кеуде және жоғарғы бел омыртқалар тұсында алдыңғы түбірлер құрамына жасушаларры сұр заттың орталық бөлімінің сыртқы шетінде жататын эффетенттік аксондар кіреді. Артқы түбірлердің құрамына денесі сол түбірдің өзінде орналасып омыртқалық түйін деп аталатын біраз жуандаған эфференттік нейрондардың талшықтары кіреді.
Жұлын негізгі 2 ќызметті атќарады: 1. µткізгіштік 2. рефлекторлық. Жұлынның көлденең кесіндісінен оның көпшілік бөлігін ақ зат жиынтығы алып жатқаны көрінеді. Олар өткізгіш жолдарды ќ±райды: импульсті миға қарай өткізетін жоғары кететін жєне импульсті кері бағытта алып жүретін төмен кететін жолдар.
Жоғары кететін жолдар: 1. Жұлыннан миға Голл мен Бурдах шоғыры кетеді. Олар арќылы терідегі, еттердегі. Сіњірлердегі рецепторлардан миѓа импульстер µтеді. 2. Артқы мишық жолы (Флексиг шоғыры). Ол жұлынның артқы мұйізінің негізінде жатқан жасушалардан басталып, қозуды жұлын түйінінде жатқан нейрондардан алады. 3. Алдыңғы мишық жолы (Говерс шоғыры). Ол да мишыққа барады. Флексиг пен Говерстің шоғырына импульстер ет, сіңір, буын рецепторларынан келеді. 4. Сұр заттың дорзальдық мүйізінен шығып көру төмпешіктеріне келіп бітетін жұлын-таламикалық жолдар. Б±лар арќылы температура, ауырсыну, сипап-сезу сияќты тітіркенуден пайда болѓан импульстер µтеді.
Төмен кететін жолдарға: а) пирамидалық; б) руброжұлын (Моноков шоғыры); в) вестибулярлық шоғыр т.б жатады. Пирамидалық жолдар ми қыртысының қозғағыш аудандарынан шығып ми аяқшасы арқылы мидың төменгі бөлімдеріне келеді. Сопаќша мидыњ тµменгі бµлімінде б±л жолдардыњ кµпшілік талшыќтары ќиылысып, ќарама-ќарсы жаќќа µтеді. Пирамидалыќ жолдар мидан ж±лынныњ ќозѓалыс орталыќтарына ќозу толќынын жеткізіп отырады: б±дан ипмульстер еттерге барады. Пирамидалық жол адамдарда жануарлармен салыстырғанда күшті дамыған. Оның талшығының жартысынан көбі қолдың қозғағыш нейрондарына қарай бағытталады – бұл, шамасы, қолдың ерекше қимыл қызметін атқаратындығына байланысты болуы керек. Пирамидалық жол арқылы қозу өтудің тоқтауы адамда қол қимылын жасау мүмкіндігін жоғалтуына єкеледі. Ал жануарларда, мысалы, итте мұндай жағдайда қозғалу функциясы аз-ақ бұзылады. Маймылда қозғалу алғашқы бұзылғанмен, кейін жарым-жартылай қайта қалпына келеді.
Руброжұлын ортаңғы мидың қызыл ядроларынан басталады. Ми кµпірінде олар бір-бірімен т‰йісіп, екі жаќќа µтеді. Олар ет тонусын реттеуге ќатысады.
Сопақша мидың Дейтерс ядросынан вестибулярлық шоғыр кетеді. Оның талшықтары түйіспей сопақша ми және жұлын арқылы өтеді. Олар дененіњ тепе-тењдігін саќтауѓа ќатысады.
Єр т‰рлі тєжірибелік зерттеулер ж±лында кµптеген рефлекстердіњ орталыќтарыныњ бар екендігін кµрсетті. Мысалѓа, аяќтарды тартып алу, ию, жазу таѓы сол сияќты ќарапайым ќозѓалыстардыњ орталыќтары орналасќан. Адам µмірі ‰шін мањызды зєр шыѓару, жыныс м‰шесініњ эрекциясы, т.с.с. рефлекстер де, дене б±лшыќ еттерініњ тонусын саќтауѓа м‰мкіндік беретін рефлекстер де ж±лындаѓы орталыќтардыњ ќатысуына байланысты. Ішкі м‰шелердіњ вегетативтік рефлекстері де ж±лын арќылы орындалады.
Орталыќ нерв ж‰йесініњ негізгі бµлігі – ми. Ол им сауытында орналасќан. Ересек адамда мидыњ салмаѓы 1400-1450 г ќ±райды. Мидан 12 ж±п нервтер тарап, миды кµптеген ішкі м‰шелермен, беттіњ, мойынныњ еттерімен, тілмен, кµзбен байланыстырады жєне сезім м‰шелерінен келген аќпаратты миѓа жеткізеді. Б±ларѓа I - иіс, II - кµру, III - кµз ќимылдатќыш, IV - шыѓыршыќ, V – ‰шкіл, VI – б±ру, VII – бет, VIII – дыбыс, IX – тіл-ж±тќыншаќ, X – кезеген, XI – ќосымша, XII – тіласты нервтері жатады. Ми артқы ми, (сопақша ми мен варолий көпірі), мишық, ортаңғы ми, аралық ми жєне екі ми сыњарларынан т±рады.
Артќы ми. Артқы мидың құрамына сопақша ми және Варолий көпірі кiредi. Артқы мидың тiршiлiктегi маңызы өте зор. Мидан шығатын 12 жұп нepвтepдiң сегiзi артқы мидан тарайды. Олар мыналар: үштармақты, көз алмасын кейін тартатын, бет, есту, жұтқыншақ, кезеген, қосымша және тiл асты нepвтеpi. Осы нервтердің қатысуымен тыныс алу, журек соғу, қан айналымы, тамақтану, түшкiру, құсу, терлеу, жылау, кiрпiк қағу, жөтелу сияқты тiршiлiкте маңызды рефлекстер орталықтары бар.
Саба?
Та?ырыбы: «Ж?лын. Ж?лынны? а? ж?не с?р заттары, орталы? ?зегі. Ж?лыннан шы?атын
П?н м??алімі:Асанова Л.С
жа?а білім беру саба?ы
Компьютер, интерактивті такта, плакат, А-3 ?а?азы, маркерлер, карточкалар
Ж?лынны? ??рылысы мен ?ызметін таныстыру, ма?ызы ж?нінде сипаттау. Рефлекс до?асы ж?лын ар?ылы ?тетіні туралы т?сінік беру.
О?ушыларды? аны?тай, зерттей білу, интерактивті та?таны ме?геру ж?не танымдылы? ?абілеттерін, логикалы? ойлау ?абілеттерін дамыта отырып, жеке т?л?а ?алыптастыру.
Салауатты ?мір салтын ?стану?а, денсаулы?ты к?туге, спортпен
Та?ырыпты? сипатына ?арай
?діс - т?сілдер
баяндау к?рнекілік о?улы?пен
кестелер,о?улы?тар,слайдтар, интерактивті та?та
П?н аралы? байланыс Химия, физика, информатика
?йымдастыру кезе?і 1-2 мин
?дептен еш озбайы?
Ж?лдызсы? ба, к?нсін бе?
?лде ?ара??ы т?нсінбе?
ба?ылап, назарларын саба??а аудару.
?ткен материалды с?растыру немесе ?й тапсырмасын тексеру 5-6мин
?й тапсырмасын с?рау.
а) Берілген жа?а с?здерді? с?йкестік тестті аны?та?ыз.
Нейрон
а) сезімтал аксонны? талшы?тары
Аксон
б) нейронны? ?ыс?а ?сіндісі
3
Дендрит
в) май ?абы?ымен ?аптал?ан ?зын ?сінділер
Рецепторлар
г) нейронны? ?зын ?сіндісі
А? зат
д) ж?йке жасушасы
С?р заты
а) нейронны? б?лшы?ет талшы?ымен т?йісуі
Сезімтал нейрондар
б) ж?йке импульсі ?тетін жол
Синапс
в) орталы??а тепкіш
Медиатор
г) – нейрон денелерімен ?ыс?а ?сінділеріні? жиналуы ми мен ж?лыны? с?р затын ??райды
Рефлекс до?асы
ж?йке импульсі ?тетін жол
?здік ж?мысМына суреттегі бол?ан ??былыстарды т?сіндір.
Келесі пайымдаулар д?рыс па?
Рефлекс организмні? тітіркендіргішке жауап реакциясы
И?/Жо?
Себепсіз ая?ы к?терілді
И?/Жо?
Ауыру сигналдары ж?лын?а жетіп, аралы? нейрондар?а беріледі
И?/Жо?
Келесі пайымдаулар д?рыс па?
Е? ?арапайым рефлекс- тізе рефлексі
И?/Жо?
Рефлекс до?асыны? к?бісіні? ??рылысы ?арапайым
И?/Жо?
Б?лшы? ет жиырылып, тізе ?оз?алады
И?/Жо?
Келесі пайымдаулар д?рыс па?
Организм ?р т?рлі тітіркендіргіштерге ?немі жауап ?айтарады
И?/Жо?
Б?л- рефлекс емес
И?/Жо?
Рефлекс до?асыны? бір б?лігі орталы? ж?йке ж?йесіні? белгілі б?лігінде орналасады
И?/Жо?
Жа?а материалды баяндау 10-15 мин
II.Т?сіну
Жа?а материалды игеру,та?ырыпты? ма?сатын аны?тау. (Слайд ар?ылы ж?лынны? ??рылысын, ат?аратын ?ызметін ж?не оны? ма?ызын к?рсету).
1. Адамны? орталы? ж?не шеткі ж?йке ж?йелері.
Ж?йке ж?йесіні? б?ліктері.Сендерге ?сыныл?ан ?зінділерді ?ара?дар, не
2. Ж?лынны? ??рылысы?
Ж?лынны? омырт?а жотасында орналасуы.
3. Алды??ы ж?не арт?ы т?бірлерді ?андай ж?йке талшы?тары ??райды ?
4. ?лестірме ж?лынны? суреті ар?ылы о?улы?та?ы 26-шы суретті
пайдалана отырып ж?лынны? ??рылысын аны?тау.
Ж?лын ??рылысы, орталы? ?зегі, ж?лын с?йы?ты?ы, а? ж?не с?р
заттар,ж?лын ж?йкесіні? т?бірлеріні? орналасуы, ж?лынны? сырт?ы
а) Ж?лында ж?лын ?зегі ?алай орналас?ан? Ол неге толы?
б) С?р ж?не а? затты табы?дар,оны не ??райды? Олар ?алай орналас?ан?
5. Ж?лын ?анша сигменттен ж?не ?анша ж?п аралас ж?йкелерден т?рады?
Дамуы: Жа?а ту?ан с?би ж?лыныны? ?зынды?ы 14-16см, 10 жаста 2 есе
?зарады, ал 20 жаста дамуы ая?талады. Осы кезе?де ж?лынны? салма?ы 8 есеге артады. Мектеп жасында?ы балаларда ж?лын нейрондарыны? к?леміні? арту
6. Ж?лынны? ?ызметі.
7. Ж?лынны? рефлекстік ж?не ?ткізгіштік екі ?ызметін сипаттау.
Рефлекс до?асы ж?лын ар?ылы ?тетіні туралы т?сінік беру.
III. ?олдану
1.топ магниттік та?тамен ж?мысЖ?лын ж?не миды? сыртын ?андай ?абы?ша ?аптап жатады?
(Сырт?ысы - ?атты, орта??ысы - торлы, ішкісі - ж?мса? ?абы?шалар деп
2. топ интерактивті та?ата бойынша ж?мыс.Ми мен ж?лын ж?мса? ?абы?ыны? ?абынуынан к?біне с?билер
немесе жас балалар ?андай ж??палы ауру?а шалды?уы м?мкін?(менингит – делбе)
3. топ сурет бойынша ж?мыс Ауруды? жалпы белгілері ?андай?(бас ауырады, ??сады, есінен айырылады ж?не т. б.
IV. Талдау
Нейрондарды? т?рлерін ата:
/сезгіш, аралы?/байланыстыр?ыш/, ?оз?алт?ыш,/
2. Ж?йке ж?йесіні? б?лшы? ет талшы?ымен т?йісуін т?сіндір.
3. Ж?йке ж?йесіні? ?андай ма?ызы бар?
а) дене м?шелеріні? ?ызметін реттеу;
?) б?кіл организмні? ?зара ?йлесмді ж?мысын реттейді;
б) а?за мен сырт?ы ортаны? байланысын ?амтамасыз ету.
в) Адамны? саналы мінез-??л?ы, ойлауы мен с?йлеуі ж?йке ж?йесіні? к?рделі
4. Рефлекстік реттелу, до?асы дегеніміз не?
5. Рецепторларды? ?андай ма?ызы бар?
Жа?а білімді бекіту
V. Топтау
1.Ж?йке жасушаларыны? ?ыс?а ?сіндісі ?осылып.. т?зеді.
2. ядросы жо. ызыл т?сті ?ан жасушасы.
3.Рефлекс .. до?асы ар?ылы іске асырылады.
5. Аксон ж?йке. зын ?сіндісі.
жауаптары:ж?йесіні. оздырушы, рефлекс,
2.Е? ?арапайым рефлекс-тізе..
3.Алды??ы т?бірлерді.. талшы?тар ??райды
4.Темекіні? т?тінінде ?те улы зат . бар.
5.Ж?йке жасушасы .. деп аталады.
VI. Ба?алау
Ойланып, жауап бері?дер
?зін-?зі ж?не сыныптастарын ба?алау пара?ы
§15, кесте толтыру (50-51бет).
3-бағыт. Әдістемелік әзірлемелер
Қазіргі заман талабына сәйкес жаңа технологиямен сабақтарды оқу үрдісінде қолдану-өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Сабақтың нәтижелі ,қызықты,мағыналы өтуі-сабақ жоспарының құрылымына тікелей байланысты. Сабақтың басынан аяғына дейін нақты белгіленген уақытқа сәйкес жоспарлап және жоспарда оқушыларды ой өрісіне әсер ете отырып әр түрлі тапсырмалар бере отырып ұйымдастырылса , оқушылар мұғалімнің қойылған мақсатына жетердей білімдерін меңгерсе-мұғалім нәтижеге жетті деп есептеуге болады. Мен бүгінгі талапқа сай оқушының құзырлығын, құзыреттеілігін дамытуға байланысты қазіргі талапқа сай сабақ жоспарын беріліп отыр. Сабақ жоспарында Блумның алты ойлау әрекетіне негізделген тапсырмалар жүйесі қамтылған
Тақырыбы: «Жұлын. Жұлынның ақ және сұр заттары, орталық өзегі. Жұлыннан шығатын
Пән мұғалімі:Асанова Л.С
жаңа білім беру сабағы
Компьютер, интерактивті такта, плакат, А-3 қағазы, маркерлер, карточкалар
Жұлынның құрылысы мен қызметін таныстыру, маңызы жөнінде сипаттау. Рефлекс доғасы жұлын арқылы өтетіні туралы түсінік беру.
Оқушылардың анықтай, зерттей білу, интерактивті тақтаны меңгеру және танымдылық қабілеттерін, логикалық ойлау қабілеттерін дамыта отырып, жеке тұлға қалыптастыру.
Салауатты өмір салтын ұстануға, денсаулықты күтуге, спортпен
Тақырыптың сипатына қарай
Әдіс - тәсілдер
баяндау көрнекілік оқулықпен
кестелер,оқулықтар,слайдтар, интерактивті тақта
Химия, физика, информатика
Ұйымдастыру кезеңі 1-2 мин
Әдептен еш озбайық
Жұлдызсың ба, күнсін бе?
Әлде қараңғы түнсінбе?
бақылап, назарларын сабаққа аудару.
Өткен материалды сұрастыру немесе үй тапсырмасын тексеру 5-6мин
Үй тапсырмасын сұрау.
а) Берілген жаңа сөздердің сәйкестік тестті анықтаңыз.
Тістер, жақ, ауыз бен беттің жұмсақ тіндері, көз, сезу нервтенуі түгелімен дерлік үшкіл нерв (5 жұп) арқылы жүреді. Үшкіл нерв - аралас нерв, оның жуан түбіршегі – сезу, жіңішке түбіршегі – қимыл нервтері. (1 сурет).
1-сурет. Үшкіл нерв құрылысы: 1-үшкіл түйіні; 2-көз нерві; 3- жоғарғы жақ нерві; 5-IV қарыншаның түбі, 6-тіл нерві, 7-шайнау бұлшықет нерві.
Сезу түбіршегі самай сүйегінің пирамида ойығында (меккель қуысы) гассердің жарты ай түйінін құрайды да негізгі үш тарамға бөлінеді. 1) көз нервісі (n. ophthalmicus), 2) үстінгі жақ нервісі (n. maxilaris ), 3) төменгі жақ нервісі (n. Mandibularis). Төменгі жақ нервісіне Гассер түйінін құрауға қатыспайтын қимыл түбіршегі келіп қосылып, ол аралас нервке айналады.
Көз тарамы жоғарғы көз саңылауы арқылы көз шарасына енеді. Оның алдында ол көз жасы (r. lacrimalis), маңдай (n. frontalis), мұрын-кірпік нервтеріне бөлінеді. Мұрын-кірпік нерві көз шарасында медиальды орналасқан, оның тармақтары қабақ, көз жасы қалтасы, сына тәрізді қуыстың артқы тор ұяларының, мұрынның алдыңғы, бүйір бөліктерінің кілегей қабықтарын, сонымен қатар көз алмасын, мұрынның шеміршегін, жанын, ұшының біразын нервтендіреді.
Маңдай нервісі көз шарасының жоғарғы қабырғасының ортасымен жүріп үшке бөлінеді: 1) көзүсті нервісі (n. supraorbitalis); 2) маңдай бұтағы (r. frontalis); 3) шығыршақүсті нервісі (n. supratrochlearis).
Көз үсті нервісі – ең негізгісі – ол көзүсті ойындысынан шығып маңдай терісіне ұласады. Маңдай бұтағы да алдыңғы нервтен медиальдау келіп маңдай терісін нервтендіреді. Шығыршық үсті нервісі көз шарасының ішкі бұрышынан шығып жоғарғы қабақ терісіне, кеңсірік пен маңдайдың өзіне қараған бөлігіне ұласады.
Көз жасы нервісі латеральды жүріп жас безін, жоғарғы қабақтың сырт жағын нервтендіреді.
Жалпы көз нервісі жақ пен ауыз қуысын қоректендіруге қатыспайды.
Сурет – 2. Үстіңгі жақ нервісі. Мезу нервісі альвеола өсінділерін жауып тұрған жұмсақ тін, үстіңгі жақ тістер, мұрын қуысы, үстіңгі жақ қуысы, танаулар үстіңгі ерін, астыңғы ерін, астыңғы қабақ пен көзасты тіндеріне тармақ береді. Үстіңгі жақ нервісі ми сауытынан дөңгелек тесік арқылы шығып, қанаттаңдай ойықта: а) бет нервісі бөлініп, ол әрі қарай бет-самай және бет нервісі болып тарайды да аталған аумақты қамтиды. Б) қанат-таңдай нервтері қанат таңдай түйініне келіп қосылады, в) одан кейін жоғарғы артқы альвеола тармақтары 3-4 талшық болып үстіңгі жақ төмпешігімен алға, төмен қарай жалғасып үстіңгі тістер өрімінің артқы бөлігін құрайды. Үстіңгі жақ нервісі көз шарасына көзасты саңылауымен еніп, көзасты нервісі деген атпен көзасты сайында жатады. Бұл арада одан жоғары орта альвеола тармақтары сүйек өзектерін бойлап алға, төмен қарай сабақтасып үстіңгі тістер өрімінің орта бөлігін құрайды.
2 – сурет. Жоғарғы жақ нерві
Көз асты нервісі енді көзасты өзегіне еніп, одан тараған тармақтар үстіңгі тістер өрімінің алдыңғы бөлігін құрайды, әрі қарай көзасты тесігінен шығып кіші қаз табанына жалғасқан нерв талшықтары жоғарғы ерін, төменгі қабақ, мұрын қанатының, кеңсірік пердесі терісінің өзіне тиісті бөлігін нервтендіреді.
Қорыта айтқанда, артқы, орта, алдыңғы нерв тармақтары бір-бірімен араласып, жоғарғы тіс өрімін құрайды. Аталған оң жақ пен сол жақ өрімдері өзара анастомоз түзеді, олардан үстіңгі тістерге, қызыл иекке, кілегей қабық пен жақ қуыс қабырғаларына нерв тармақтары тарайды. Артқы өрімнен тараған тармақтар үлкен азу тістерге, орта өрімнен – кіші азу тістерге, ал алдыңғы өрімнен күрек, сүйір тістерге барады.
Таңдайдың кілегей қабығын қанат-таңдай түйінінен тараған талшықтар нервтендіреді. Бұл түйін парасимпатикалық нерв жүйесіне жатады. Ол парасимпатикалық талшықтарды 13 жұпқа жатарын сілекей бөлетін ядросының перанглиондар тармағынан алады. Түйінге нерв талшықтары үлкен тасты нерв деген атпен келеді.
Симпатикалық постганглиондар талшықтары терең тасты нервтің құрамында жоғарғы мойын түйінінен келеді. Сезу талшықтары үстіңгі жақ нервісінен келеді. Түйін парасимпатикалық нейрондардан құралған.
Қысқасы, қанат-таңдай түйінінен тарайтын нерв талшықтары үш түрлі талшықтардан тұрады. Олар вегетативті парасимпатикалық, симпатикалық және сезімтал талшықтар. Түйіннен сезу нервтері мұрын, қатты және жұмсақ таңдайдың кілегей қабықтарына, көз жасы безіне тарайды.
Түйіннен мынадай нерв талшықтары тарайды:
1. Жоғарғы артқы латеральды және медиальды мұрын талшықтары мұрын қуысына еніп жоғарғы, ортаңғы мұрын кеуілжірін, мұрын пердесін нервтендіреді. Нерв тармағының ең ірісі мұрын пердесін бойлай төмендеп мұрын-таңдай нервісі деген атпен күрек тіс өзегіне кіреді. Сол жерде ол қарсы жақтың нервісімен анастомоз түзіп күрек тіс тесігінен шығады да қатты таңдайдың алдыңғы бөлігінің кілегей қабығын нервтендіреді.
2. Төменгі артқы мұрын тармақтары мұрынның төменгі кеуілдірінің кілегей қабығына тарайды.
3. Таңдай нервтері төмен қарай қанат-таңдай өзегімен бойлап, таңдай өзегінде үш тармаққа бөлініп ауыз қуысына шығады. Олардың ең үлкені – үлкен таңдай нервісі қатты таңдайға шығады. Онда ол таңдай сайына орналасып алға қарай тарайды да қатты таңдайдың кілегей қабығының 2/3 бөлігін жұмсақ таңдайдың кілегей қабығы мен бадамша без аумағына тарайды.
Төмен жақ нервісі қозғау мен сезу талшықтары бар аралас нерв.
Сезу талшықтары төменгі жақ пен оның буынын тістер, қызыл иек ерін, иек, самай, шықшыт пен алқым бездерін, ауыз түбінің кілегей қабығын түгелімен, ұрт, құлақ қалқаны мен тесігі қабырғасының біразын, тілдің алдыңғы 2/3 бөлігін нервтендіреді.
Нерв сабағы ми сауытынан сопақ тесік арқылы шығып екіге бөлінеді: оның алдыңғы бөлігі кішірек көбінесе қимыл, ал артқы үлкенірегі сезу бөлігі.
Қимыл бөлігі шайнау бұлшықеттеріне тарап: шайнау, самайдың терең, латеральды және медиальды, қанат тәрізді таңдай пердесін керу, дабыл жарғағын керу нервтеріне бөлінеді. Осы аталғандардан басқа ұрт нервісі де алдыңғы бөліктен тарайды.
Артқы сезу бөлігі құлақ түйінімен, бет нервісімен байланысады да, құақ-самай, төменгі альвеола және тіл нервтерін береді. Олардан басқа артқы бөліктен тағы бірнеше қимыл нервтері таралады.
Ұрт нервісі сопақ тесіктен төменірек алдыңғы тармақтан бөлініп төмен, алға және сыртқа қарай созылып латеральды қанат тәрізді ет бастарының арасынан өтеді де ұрт етінің сыртында жатады. Соңғы тармақтары ұрттың терісі мен кілегей қабығын, қызыл иекті 54/45 тістер мен 7/7 тістер ортасына дейінгі аралықты нервтендіреді. Төменгі альвеола нервісі төменгі жақ нервісінің ең үлкен тармағы. Ол аралас және тіл нервісімен бірге төмен қарай қанат тәрізді, латеральды және медиальды еттер арасынан өтіп төменгі жақ тесігі арқылы төменгі жақ өзегіне кіреді. Тесікке кірер алдында одан жақ-тіласты нервісі бөлініп жақ-тіласты еті мен қос құрсақты еттің алдыңғы құрсағын нервтендіреді. Одан басқа сезу тармақтары иек терісінен төменгі жаққа қарай тарайды. Төменгі альвеола нервісі өзек ішінде төменгі тістер өрімін құрайды. Өрімнен тіс ұшы саңылауына, тіс ұяларына, қызыл иекке тарайды. Иек тесігіне жетіп, иек нервісі болып аталып жақ сыртына шығады. Әрі қарай иек тармақтары иек терісіне, төменгі ерін тармақтары төменгі еріннің терісі мен қабығына және альвеола тармақтары қызыл иектің сырт жағына таралады. Төменгі жақ өзегіндегі нервтің жалғасы күрек тістер нервісі сүйір тіс пен күрек тістерді, кіші азу тістің бөлігін нервтендіреді, сонымен қатар қарсы беттің күрек тістер нервісімен анастомоз құрайды.
Тіл нервісі доғаша иіліп төменгі альвеола нервісінің алдына таман, медиальды орналасып қанат тәрізді бұлшықетпен төменгі жақ тармағының арасын бойлап алға, төмен қарай жалғасады. Өзіне дабыл шегін қосқан ол тілдің дәм сезуін қамтиды. Одан әрі нерв ауыз түбінің кілегей қабығы алдында орналасады да жақасты, тіласты, сілекей бездерінің, тіласты кілегей қабығын, қызыл иек пен жақтың тіл жағындағы кілегей қабығын, тілдің бұлшықетін, оның алдыңғы 2/3 бөлігінің кілегей қабығын нервтендіреді.
Құлақ-самай нервісі өз тармақтарымен беттің терісін шайнау еттерінің алдыңғы шетіне дейін, төменгі жақ буынын, шықшыт безін, құлақтың сыртқы тесігінің терісін, дабыл жарғағын, самай мен құлақ қалқанының алдыңғы жағының терісін нервтендіреді.
Фатво каналингиздаги 706-фатвода аёл узрли ҳолатда эрини қўли билан қондириши жоиз дейилган экан. Бунга бирон далил борми? Инсон қўли билан ўзини қониқтириши ҳаром эмасми?
Инсон аёл ёки эркак бўлишидан қатъий назар, қўли билан ўзини ўзи жинсий қондириши ҳаром. Бунда ҳеч қандай хилоф йўқ. Бунга Аллоҳ таолонинг: “Улар авратларини сақлайдилар. Бироқ жуфтлари ва қўл остидаги чўриларидан сақламайдилар. Албатта, улар маломат қилинмайдилар. Ким мана шундан бошқасини талаб қилса, ана ўшалар ҳаддидан ошганлардир” (Мўъминун: 5-7) деган сўзи далил бўлади. Ҳатто уламоларимиз инсон ўз жинсий аъзоси билан ўйнашиши маний чиқармаган тақдирда ҳам жоиз эмас, дейишган.
Мазкур оятда инсон жинсий рағбатини хотини ёки чўриси орқали қондириши маломат қилинмаслиги, бундан бошқа шаклда қондириши эса ҳаддан ошиш саналиши айтилган. Инсон қўли билан ўзини ўзи қондириши ҳам шу қабилдан. Шунинг учун бу иш ҳаром бўлади. Бироқ аёлининг қўли билан шаҳватини қондириши ёки қўли билан аёлининг шаҳватини қондириши юқоридаги оятга биноан маломат қилинмайдиган иш саналади, валлоҳу аълам.
Қуйида баъзи уламоларимизнинг бу ҳақдаги сўзларини келтириб ўтамиз:
“Эр аёлидан ҳар қандай вақт ҳар қандай кўринишда лаззатланиши жоиз. Муҳими (орқа авратига эмас) жинсий аъзога бўлса бас. Эр аёлининг қўли билан шаҳватини чиқариши жоиз” (“Иқно” 3/239).
Ибн Ҳажар Ҳайтамий онанизмни таърифлаб шундай дейди: “Онанизм – жинсий яқинлик қилмасдан шаҳватни чиқариш дегани. Бу иш ўз қўли билан бўлса ҳаром, аёлининг қўли билан бўлса ҳалолдир” (“Туҳфатул муҳтож” 3/409).
Шайхулислом Закарийё Ансорий айтади: “Эр хотинидан ҳар қандай турда лаззатланиши жоиз. Ҳатто шаҳватини ўз қўли билан қондириши ҳаром бўлса ҳам, аёлининг қўли билан қондириши ҳамда орқа тарафидан олдига яқинлик қилиши ҳам жоиз” (“Ал-ғурарул баҳийя” 4/170).
Ушбу фатвони тайёрлашда Islamweb саҳифасидан фойдаланилди.
# Фарзанд_тарбиясидаги_хатолар (6): Болаларни бировларни кўролмайдиган қилиш йўллари
Фарзандларингиз олдида моддий аҳволи сиздан яхши бўлган қўшниларингизни ва қариндошларингизни ёмон хислатларини айтиб қораланг. Бойларнинг ва мансабдор шахсларнинг ношаръий йўллар билан шу мақомга эришишганини, ўғирлаб-ўмармасдан ҳеч ким бой бўлолмаслигини, таниш-билиши йўқларнинг лавозимларга кўтарила олмаслигини, давлат ходимларининг пора олмасдан бирон иш қилмаслигини айтинг. Бу орада мактаб раҳбарияти ва ўқитувчиларни ҳам қоралашни унутманг.
Баднафс кимсалар таърифланар экан “Қўшнининг товуғи кўзига ғоз кўринар”, деган ота-боболаримиз. Гулой деган бир хотин бўларди. Қўшнисининг товуғи унинг кўзига ғоз эмас, фил бўлиб кўринарди. Эрининг иши яхши, ўтирган уйлари ўзлариники эди. Филиз деган шириндан-ширин бир қизлари бор эди. Қисқаси, бу оиланинг бахтсиз бўлишларига бирон сабаб йўқ эди. Бироқ Гулой хонимни бир кун бўлсин шукр қилганини биров кўрган эмас. Унинг фикрича, эри фақир бир косиб, уйлари ҳам шаҳар ташқарисида жойлашган қишлоқ уйидир. Бу очкўз хотин кун бўйи ўтириб нимага бой хотинлар сингари тақинчоқлар тақиб ясан-тусан қилолмаслигига, юрт кезиб кўнгил очолмаслигига алами келарди.
Чойга келган хотинларга қандай насл-насабли, обрўли оиладан чиққанини, қанча-қанча бойваччалар ва мансабдор шахслар унга совчи бўлганини, бирортасини ёқтирмаганини айтиб берарди. Кейин чуқур хўрсиниб, “Оҳ сингилжон, келиб-келиб бир косибга хотин бўлишимни ким билибди дейсиз! Қасам ичаман, тушумда кўрсам ҳам ишонмасдим. Тақдир экан, нима ҳам қила олардим”, дер эди. Қўшни хотинлар унинг ёлғон гапираётганини билишар, лекин ичган чойлари ва еган ширинликларининг ҳаққи-ҳурмати ўзларини ишонганга солиб ўтиришарди.
Гулой қўшниларидан яхши бир хабар эшитганда ҳасаддан ёрилай дерди. Қўшнининг уйда ўтириб қолган қизининг бахти очилса, қариндошларидан бири уйларига янги мебел олса, қизи Филизнинг бирон синфдоши мактабда ундан юқори баҳо олса, ичи куйганидан эрталабгача кўзига уйқу келмасди. Ўзи ухламагани етмагандай, бечора эрига ҳам уйқу бермасди. Эшитган хабарларини унга айтар, ўзича ҳар хил изоҳлар берар, нақадар бахтсиз ва омадсиз эканларидан шикоят қилиб, эрининг бошини оғритарди.
Ҳар куни бирон нарса олиш баҳонасида дўконга борар, атрофда юз берган янгиликларни ўргангандан сўнг, ё битта гугурт, ё битта нон олиб уйга қайтарди. Бир куни яна дўконга борган, дўконда ишлайдиган йигитдан қўшни хотинлардан бирига катта миқдорда мерос қолганини эшитганди. “Яхши бўлди-да опа, қари хотин ҳеч бўлмасам умрининг охирги йилларини роҳат-фароғатда кечирсин”, деди йигит. Гулой ичи куйганидан оладиган нарсасини ҳам унутди. Ичида “Қари хотин-а, шу қисматга қара!”, деди ва орқасига ҳам қарамасдан дўкондан ташқарига отилиб чиқди. Ўйлаб, уфлаб, бидиллаб ўзига ачинганича уйига келди. Уйга кирар-кирмас қизини ёнига чақирди. “Эшитдингми қизим, анави қариган, бир оёғи гўрда бўлган қўшнимиз пўкон Ҳайрия борку? Ўша катта мерос олганмиш. Эҳ, у қандай жодугар эканини билмайсан-да! Энди димоғи кўтарилиб, унинг ёнига яқинлашиб бўлмайди. Худо билади, қарз сўраб қолмасин дея салом ҳам бермаса керак. Зотан, бу дунёда омад фақат ёмонларга кулади. Мана кўрасан, эртадан қолмайди, устига ипак кўйлаклар, қўлига олтин билакузуклар тақиб, бозорда гердайиб юради. Отасидан қолган эски уйини сотиб, бойлар маҳалласидан бир қаср сотиб олса, ажабланмайман. Кейинчалик бойлик кўрганларни биламан, қаердан чиққанларини унутади, ҳаммага юқоридан қарайдилар. Кўнглинг хотиржам бўлсин, бунга ўхшаганлар очликдан ўлсанг ҳам сенга қотган нон ҳам беришмайди. Сени қашшоқ ҳолингда қолдириб, ўзлари маишат ичида яшайдилар”. Филизнинг онаси охирги жумлани шундай ачинарли бир оҳангда гапирдики, бечора қиз ўзини ростдан ҳам оч қолгандай ҳис қилди. Қалбида бойларга нисбатан кин сақлашни бошлади.
Аллоҳ берган неъматлар қадрини билмаган бу очкўз хотин, атрофдан эшитган хабарларга кифояланмай, газеталарнинг миш-миш гаплар саҳифасидан бойлар ва мансабдорларга оид хабарларни топиб, белгилаб қўяр ва қизига ўқиб берар, орқасидан қўшимча қиларди: “Мана кўриб турибсан суюкли қизим. Пул, мансаб ва шуҳрат одамларни қандай ўзгартиряпти. Ундайлардан нафратланмасликнинг иложи йўқ. Бари қуриб кетсин!”.
Ҳасад, ичи қоралик ва кўролмаслик шундай ёмон хулқки, инсонни руҳий томондан касал қилади. Онасидан Филизга юққан ҳасад, ичи қоралик ва кўролмаслик иллати бечора қизни баджаҳл, қовоғи осиқ, мудом ҳаётидан нолийдиган қиз қилганди. Ўша чиройли юзли ширин қизча, 18 ёшига кирганда қовоғи осиқ, бадгумон, турқи совуқ бир қизга айланганди. Биров унга совчи қўймади. Кўрганлар унга ачинарди. Уни бир-бирларига кўрсатиб: “Бечора қиз! Очкўз, нонкўр ва ҳасадгўй бир онанинг ёмон тарбияси сабабли бу ҳолга келди”, дейишарди.
Бошқаларнинг мусибатидан завқланадиган Одина деган бир хотинни танирдим. “Инсон бошқаларнинг мусибатидан ҳам завқланадими?” деб ўйлагандирсиз. Ҳар ишда Аллоҳнинг ҳикмати бор. Ким билсин, балки ибрат олишимиз учун ўшандай одамларни яратгандир. Таъбир жоиз бўлса, бу хотин гўё бошқаларнинг мусибат хабарлари билан озиқланадиган жонивор эди. Шумхабар эшитмаган куни гўё озуқасиз қолгандай ҳолсизланар, қўли ишга бормас эди.
Хизматкорига қаттиқ тайинларди, ундан эшитган ҳар бир мусибат хабарларини кечиктирмай етказишини талаб қиларди. Маҳалланинг ғийбатчи хотинлари ҳам бу борада ўз вазифаларини аъло даражада бажарар, эшитганлари оилавий жанжаллар, ажрашишлар, тижорати касод бўлганлар ва ўлим хабарларини Одинахонимга етказишарди. Одинахонимнинг ахборот тармоғи бу қадар кенг бўлишига қарамай, бир ҳафтадан бери ҳеч қандай фалокат хабари олмаган эди.
“Бугун ҳам ҳеч қандай хабар йўқ, тарс ёрилиб кетиш ҳеч гап эмас”, деб турганида хизматкор хотин шошиб кириб келди: “Эгачим, эшитдингизми?!” Одинахонимнинг севинчдан боши осмонга етди. “Қани гапирсангчи, ичимни қиздирма, нималарни эшитдинг, айтақол”, деди.
Хизматкор хотин гап бошлади:
- Анави ўзига бино қўйган, ҳаммани оёқ учида кўрсатадиган бойвачча тул холангиз борку.
- Хўш, нима бўлибди?
- Йўғе! Ўлибдими? Аллоҳим, Ўзинга шукр. Менга бу кунларни ҳам кўрсатдинг, энди кўзларим очиқ кетмайман.
Одинахоним ушбу муқаддимадан кейин асосий гапга ўтди: “Анави менинг қовоғи осиқ, эрини ёш пайтида гўрга тиққан қизғанчиқ холам борку, ўша ўлганмиш. Қанчалар севиндим, тасаввур ҳам қилолмайсан! Дунё яна битта қурумсоқдан қутулди. Ё Аллоҳ, Ер юзида унга ўхшаб ўзини кўз-кўз қилишни хуш кўрадиган риёкор бўлмаса керак?! Камбағам бечораларга тўрт-беш сўм садақа қиларкан қандай ғурурланар, бечораларга қандай тепадан назар солар эди-я! Қасрлар, машиналар, хизматкорлар. Сандиқ-сандиқ қимматбаҳо кийим-кечаклар. Кимга қолди, а? Бир марта бўлса ҳам эшигимизни тақиллатиб, “Бирон эҳтиёжингиз борми?” демади. Охири нима бўлди? Нариги дунёга ўзи билан нимани олиб кетолди? Ана шунақа, тупроғи мўл бўлсин”.
Кичик Малика онасидан бадавлат, топарман-тутарман кишилар ҳақида ёмон гаплар эшита-эшита ундайлардан нафратлана бошлади. Катта бўлган сари бойлар ҳақида эшитган мусибат хабарларига онасига қўшилиб хурсанд бўладиган бўлди. Ҳар шумхабардан кейин она ва қиз шундай дер эдилар: “Аллоҳнинг адолатидан ҳеч ким қочиб қутула олмас!”
Бир куни Одинахоним хизматкорни сабзавот дўконига жўнатар экан, қаттиқ тайинлади: “Бориш-келишда қулоқларинг динг бўлсин. Бирон хабар эшитсанг, яхшилаб сўраб-суриштир”. Бир-бирига мос тушган инсонлар таърифланар экан, “Қозон думалаб қопқоғини топибди”, “Кўр кўрни қоронғуда топибди”, дейилади-ку, бу хизматкор хотин ҳам хожасига мос ғийбатчи, гап ташийдиган хотин эди. Биринчи вазифаси хожасига шум хабарларни етказиш бўлган бу хизматкор хотин дўкондан қайтишда жуда хафа кўринарди. Одинахоним янги мусибат хабарини эшитиш умиди билан сўрай бошлади:
- Қани гапир, банк мудири Закий ўлибдими?
Хизматчи бошини эгганича:
“Мусибатхўр” хотин эшитмоқчи бўлган хабарининг завқини суришни истар эди:
- Тўхта-тўхта, мен яна бир тахмин қилай, – деди. Дўкончи Салимнинг ёталоқ хотини ўлган, топдимми?
Хизматкор йиғламсираган товушда:
- Йўқ эгачим… Қандай айтишимни билмаяпман.
Одинахонимнинг қизиқиши янада ортди:
- Сал қолса йиғлаворасан шекилли. Онангнинг ўлганига йиллар бўлди. Отанг ўлса, онам тул қолди, дея севинасан. Қани гапир, портлаб кетаман ҳозир. Ким ўлган бўлса ҳам, адолат қарор топибди. Нимага хафа бўласан?
Хизматкор хотин “мусибатхўр” хотиннинг юзига ачиниб қаради. Одинахонимнинг ичига ўт тушди. Ортиқ сўрашга журъат қилолмасди. Лаблари титрай бошлади:
- Қизим… Қизимга бир нарса бўлдими?
- Йўқ-йўқ, қизингизга эмас, аммо.
- Унда эримга бир нарса бўлди. Гапир, эримга нима бўлди?!
Одинахонимнинг эри ойна ўрнатувчи уста эди. Баланд бир бинонинг юқори қаватида деразаларга ойна ўрнатаётганда мувозанатини йўқотиб, тепадан йиқилган, боши бетонга урилиб, ўша жойнинг ўзида жон берганди. Хизматкор хотин дудуқланиб унинг ўлим хабарини айтди. Одинахоним бу аччиқ хабарга дош беролмай остонада ҳушидан кетди.
Эри ўлгандан кейин бу “мусибатхўр” хотинга ҳеч ким мусибат хабари олиб келмайдиган бўлди. Бир ойдан сўнг хизматкор хотин ололмаган ойлиги эвазига уйдан бир нечта қимматбаҳо буюмларни ўғирлаб кетди. Одинахоним мусибатларига севинган инсонларнинг ҳолига тушди. Қизи билан бирга ёлғиз ва қашшоқ бир ҳаёт кечирди. Маҳалланинг ғийбатчи хотинлари бундан ибрат олиш ўрнига, “Адолат қарор топди”, дейишарди…
Читайте также:
